به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، تاريخ بندرعباس از آغاز شكل‌گيري اين بندر در دوره صفويه مورد توجه قرار گرفته است و شاه‌عباس در تبديل يك نقطه كوچك به يك منطقه سياسي، تجاري و اجتماعي و ايجاد شهري به همين نام سهم مهمي داشته است. رونق و انحطاط اين منطقه در اين دوره مقدمه‌اي براي شناختن تحولات بعدي آن در دوره قاجار است. البته فاصله سقوط اصفهان و برآمدن حكومت قاجار نيز به عنوان دوره واسط بايد مدنظر قرار گيرد. 

«بررسي تاريخي،‌ سياسي و اجتماعي اسناد بندرعباس» نتيجه پژوهش و تحقيق دكتر حسن جيبي و محمدباقر وثوقي است كه به كوشش بنياد ايران‌شناسي منتشر شده است. پژوهشگر در اين كتاب نكات عمده تاريخي دوره صفوي و پس از آن به عنوان دوره ايجاد و انحطاط، بندرعباس پيش از دوره قاجار مورد بررسي قرار مي‌دهد.
 
پژوهش اصلي كتاب مربوط به گزارش وضعيت بندرعباس در دوره قاجار است. در اين دوره، حضور قدرت‌هاي خارج از منطقه با مسايل مربوط به بندرعباس در مرحله پيش از دوره ناصري و حوادث و وقايع مرحله بعد يعني ناصري و مظفري را دربرمي‌گيرد.

با نگاهي گذرا به كتاب مي‌توان دريافت كه بيشتر اسناد كتاب مربوط به مرحله دوم و دوره قاجار است. پژوهشگر اين كتاب معتقد است كه بررسي اسناد همراه با آوردن متن اسناد تاكنون كمتر مورد توجه بوده است به ويژه در مواردي كه منابع تاريخي و مشاهدات معاصران ثبت و ضبط نشده و اسناد منتشر شده با شرح و وقايع تاريخي و اوضاع و احوالي كه اسناد در متن آن موقعيت‌ها شكل گرفته‌اند توأم نبوده باشد.

شيوه تدوين كتاب نيز در اين پژوهش، روش مبتني بر بررسي اسناد و مدارك و تحقيق كتابخانه‌اي است كه در گزارش تاريخي از دوران قاجاريه گفته مي‌شود. نويسنده كتاب منابع مربوط به دوره قاجار را در مواردي كه با منابع و مطامع بيگانگان تلاقي پيدا مي‌كند قابل اعتماد نمي‌داند و نمي‌توان به گفته‌هاي آنها و مستنداتشان اطمينان داشت زيرا بيگانگان درباره اسناد و مدارك مربوط به وقايع، حوادث، توصيف و تحليل آنها در بيشتر اوقات گزينشي عمل مي‌كنند.

محقق اين كتاب باورمند است كه اگر بتوان اسناد كافي بومي مربوط به وقايع هر دوره را به دست آورد بهتريم راه براي رسيدن به واقعيت، بررسي داده‌ها و سپس توصيف و تحليل آنها خواهد بود.

پايه و مايه پژوهش اين كتاب گردآوري و طبقه‌بندي اسناد است. اين اسناد با گردآوري آمار و ارقام مربوط به واردات و صادرات بندرعباس و چند بندر ديگر جنوب ايران معني‌دارتر شده است. هدف و غرض اصلي نويسنده بهره‌گيري از اين اسناد براي پژوهش و بررسي تحولات آن دوره تاريخي بوده است.

وي معتقد است كه اين بررسي را نمي‌توان كامل و يا آخرين سخن دانست زيرا نمي‌توان گفت كه همه اسناد بندرعباس در دسترس قرار گرفته است و اينكه اين اسناد مربوط به يك منطقه ايران است و تحولات تاريخي يك كشور را نمي‌توان مستند به اسناد يك بخش از آن دانست. حتي تحولات مربوط به يك منطقه را هم نمي‌توان بدون مقابله و مقايسه و تطبيق اسناد كل قلمرو و يك كشور تبيين و تشريح كرد.

اين كتاب تاريخي به پنج بخش اصلي و اساسي تقسيم شده و دربرگيرنده زير فصل‌هايي است. نويسنده در بخش نخست كتاب به شكل‌گيري بندرعباس در زمان شاه‌عباس اول تا پايان دوره صفوي مي‌پردازد و رويدادهاي تاريخي بندرعباس در دوره صفويه از زمان شاه‌عباس تا سقوط اصفهان و از سقوط اصفهان تا روي كارآمدن قاجاريه را مورد تحليل قرار مي‌دهد.

در بخش دوم كه بخش اصلي كتاب از جهت توصيف و تحليل تاريخي است داراي يك مقدمه و دو فصل است و در آن به موقعيت بندرعباس و تحولات آن در دوره قاجاريه به ويژه حدود صد سال مابين 1227 تا 1321 هجري قمري مي‌پردازد.

در مقدمه اين بخش چگونگي حضور بيگانگان و رقابت آنان با يكديگر در خليج‌فارس و نقش بنيادي انگليس در اين حضور و اعمال نظرات سودجويانه، هم سياسي و هم اقتصادي و در نتيجه استعمار انگليس مورد بررسي و نقد قرار مي‌‌گيرد.

در فصل اول؛ بخش دوم كتاب، تحولات بندرعباس در دوره آقامحمدخان، فتحعلي‌شاه و محمدشاه مدنظر است و فصل دوم به دوره‌هاي ناصري و مظفري مي‌پردازد. دوره ناصري بيشترين قسمت فصل دوم و توصيف و تحليل بسياري از اسناد را در برمي‌گيرد.

بخش سوم كتاب شامل بحث يا ملاحظات منشوري يا چند وجهي درباره اسناد كتاب است كه در چهار فصل مسايل زباني، ادبي، بررسي اسناد از منظرهاي مديريتي، حاكميتي و روابط خارجي ايران به شرح وقايع تاريخي بندرعباس مي‌پردازد.

نويسنده در بخش چهارم كتاب به اصل اسناد مي‌پردازد. در اين بخش 397 سند از منابع مختلف گردآوري شده است كه اساس توصيف‌ها و تحليل‌هاي بخش دوم كتاب را در بردارد. به اين صورت كه در ابتداي هر سند، شناسنامه سند ‌آمده و سپس متن سند ارايه مي‌شود.

پژوهشگر كتاب كوشش كرده كه غلط‌هاي املايي سند را برطرف كند و كلمات براي واضح شدن مطلب در [‌ ] بيايد و مأخذي كه سند از آن برگرفته شده در آن ذكر شود. به دليل اينكه مأخذ اصلي بسياري از اسناد، آرشيو وزارت امور خارجه است كه نام آن ذكر نشده و هرجا كه نام مأخذ نيامده به معني آن است كه مأخذ آن آرشيو وزارت امورخارجه است.

بخش پنجم كتاب نيز دربردارنده پيوست است كه بايد خواننده از آنها مطلع باشد تا بتواند با بهره‌‌گيري آنها از كتاب استفاده بيشتر كند. شرح حال اشخاص، اصطلاحات و مفاهيم مربوط به مسايل خليج‌فارس، دريافتي عوايد گمركي بندرعباس و كمپاني هند شرقي، پلان‌هاي كاروانسراهاي مسير بندرعباس و شيراز، فهرست سال‌شمار اسامي حكام و شه‌بندرهاي بندرعباس در دوره صفويه، فهرست صادرات ابريشم از ايران توسط كمپاني هند شرقي انگليس و هند، فهرست واليان فارسي در دوران قاجار و... از جمله پيوست‌هاي اين كتاب است.

اسامي اشخاص و اسامي مكان‌ها فهرست اعلام كتاب را تشكيل مي‌دهد كه پايان بخش اين كار ارزشمند تاريخي، پژوهشي و تحقيقي است.