به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، اين اثر به بررسي نقش ايران در روابط خارجي با كشورهاي آسياي مركزي، رابطه ايران با قفقاز و  سياست و حكومت تاجيكستان در سال 1919 ميلادي پرداخته است.

در بخشي از مقدمه اين اثر كه به قلم آيت الله هاشمي رفسنجاني نوشته شده، آمده است : «پس از فروپاشي شوروي، بحران‌هاي مختلف را در هر دو منطقه آسياي مركزي و قفقاز رقم زد. در اين ميان، جمهوري اسلامي ايران حداقل به سه دليل تلاش براي مهار و حل و فصل اين بحران‌ها را در دستور كار خود قرار داد. اول اينكه، تشديد هريك از اين بحران‌ها مي‌توانست پيامدهاي امنيتي مختلفي، از افزايش حضور قدرت‌هاي بيگانه در منطقه گرفته تا سرريز پيامدهاي آنها به داخل، براي ايران داشته باشد. دوم اينكه، وقوع اين بحران‌ها علاوه بر اينكه موجب عقب افتادگي اين كشورها مي‌شد، همكاري‌هاي تازه شكل گرفته ميان ايران و كشورهاي جديد را تحت تاثير قرار مي‌داد و فرصت مناسبي را از هر دو طرف براي ارتقاي سطح توسعه اقتصادي به هدر مي‌داد و نهايتا اينكه جمهوري اسلامي ايران به دليل آموزه‌هاي ديني و اسلامي، وظيفه خود مي‌دانست كه به هر شكل ممكن از خسارات مادي و معنوي ناشي از جنگ و كشته و آواره شدن انسان‌هاي بيگناه و به ويژه مسلمانان جلوگيري كند.»

اين اثر در هشت فصل تهيه و تنظيم شده است. فصل نخست با عنوان «اصول و مباني مذاكره در روابط خارجي و حل و فصل اختلافات» به نقش مهم مذاكره در فعاليت‌هاي ميانجي‌گرانه و حل و فصل اختلافات و تبيين اصول و مباني حاكم بر آن مي‌پردازد. فصل دوم با عنوان «سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در آسياي مركزي به و قفقاز» موقعيت ايران پس از فروپاشي شوروي و گزينه‌هاي نظري ايران در روابط با آسياي مركزي و قفقاز را مورد بحت قرار مي‌دهد. آنگاه، روند كلي حاكم بر روابط ايران با كشورهاي منطقه طي 15 سال گذشته بررسي و در پايان اهداف جمهوري اسلامي ايران در آسياي مركزي و قفقاز بيان مي‌شود.

فصل سوم «بحران قره‌ باغ از آغاز تاكنون، ميراثي از چالش‌هاي قومي شوروي» نام دارد كه به رويكرد نظري به بحران‌هاي قومي و چگونگي تعامل رهبران شوروي با اقوام ساكن در اين كشور مي‌پردازد و به تفصيل بحران‌هاي قومي در منطقه قفقاز را برمي‌شمرد و پيشينه اختلافات ميان ارامنه و آذري‌ها و ريشه‌هاي مناقشه در قره‌باغ را بررسي مي‌كند. فصل چهارم با عنوان «تلاش‌هاي ميانجي‌گرانه جمهوري اسلامي ايران در مناقشه قره‌باغ» به پيشينه تاريخي منطقه قفقاز و ذكر اهميت آن براي ايران مي‌پردازد و سپس اهميت ايران را براي كشورهاي اين منطقه اشاره مي‌كند و در پايان پيامدهاي سياسي ميانجي‌گري براي ايران در دو بعد خارجي و داخلي بحث مي‌شود. 

«ميانجي‌گري بين‌المللي و طرح پيشنهادي براي مناقشه قره باغ» عنوان فصل پنجم كتاب است كه به نقش بازيگران عمده در صحنه مناقشه از دو ديدگاه اهداف و محدوديت‌ها مي‌پردازد و ميزان توانايي‌هاي بازيگران در شكل‌دهي به آينده قابل تصور و پيش‌بيني مناقشه مورد سنجش و تامل قرار مي‌گيرد. در فصل ششم با عنوان «ريشه‌هاي بحران تاجيكستان و نقش ايران در تكوين ميانجي‌گري» شرايط تاجيكستان پيش از استقلال و علل و عوامل شكل‌گيري بحران و جنگ داخلي تاجيكستان و در نهايت نقش جمهوري اسلامي ايران در تكوين ميانجي‌گري جنگ داخلي تاجيكستان بررسي مي‌شود.

فصل هفتم با عنوان «ميانجي‌گري بين‌المللي در جنگ داخلي تاجيكستان» به برسي روند مذاكرات صلح در مراحل مختلف، اهداف، منافع و دست آوردها مي‌پردازد و نقش ميانجي‌گرانه ايران، روسيه و نماينده دبير كل سازمان ملل متحد و سهمي كه ديگر كشورهاي منطقه در روند مذاكرات ايفا كردند و در نهايت شرايطي كه منجر به صلح شد، نقد مي‌شود. 

فصل هشتم كتاب با عنوان «ارزيابي ميانجي‌گري جمهوري اسلامي ايران در مناقشات قره‌باغ و تاجيكستان» نتيجه‌گيري فعاليت‌هاي ميانجي‌گرانه جمهوري اسلامي ايران است كه در آن نقاط قوت و ضعف اين فعاليت‌ها در دو بحران ارزيابي مي‌شود و به دستاوردهاي اين ميانجي‌گري مي‌پردازد و الگويي براي ميانجي‌گري در اين منطقه به همراه استراتژي مذاكرات ارائه مي‌شود.

در بخشي از اين اثر با عنوان «ديدگاه سياسي منطقه‌اي» آمده است: «برقراري روابط وسعي در ايفاي نقش سياسي در منطقه، مي‌توانست رهاوردي سياسي و مبتني بر حضور و توسعه نفوذ ايران در اين كشورها را در پي داشته باشد. فروپاشي شوروي در ايران با حسن استقبال مواجه شد و آن را فرصتي براي تحكيم روابط با كشورهاي منطقه حائل با روسيه و تقويت حضور در ديگر جمهوري‌هاي قفقاز و آسياي مركزي تلقي نمودند. قفقاز همواره براي ايران اهميت زيادي داشته است. پس از استقلال سه كشور جديد در قفقاز، و با توجه به تحولاتي كه پس از جنگ سرد به وجود آمد، بر اهميت اين منطقه افزوده شد، به طوري كه برخي از صاحب نظران، قفقاز را مكمل ژئوپلتيكي ايران ناميده‌اند. ثبات و امنيت اين جمهورها در دوران پس از استقلال براي كشورهاي منطقه مهم است و ايران معتقد مي‌باشد كه منافعش در منطقه، با پبات كشورهاي قفقاز ارتباط مستقيم دارد.»

از ديگر موضوعات اين اثر مي‌توان به راهبرهاي مذاكره، تدوين استراتژي، عوامل كليدي در توفيق مذاكره، موقعيت ايران پس از فروپاشي شوروي، موقعيت بين‌المللي، اهداف جمهوري اسلامي ايران در آسياي مركزي و قفقاز، رهيافت ژئوپليتيك، دوره استالين، دوره پس از استالين، سياست گورباچف و بحران قره‌باغ، اهميت ايران براي كشورهاي قفقاز، دلايل شكست ميانجي‌گري ايران، نظامنامه كميسيون مصالحه ملي و ارزيابي ميانجي‌گري ايران در مناقشه قره باغ و تاجيكستان اشاره كرد.

چاپ اول كتاب «ميانجي‌گري در آسياي مركزي و قفقاز؛ تجربه جمهوري اسلامي ايران» از سوي مركز چاپ و نشر وزارت امور خارجه در شمارگان 1000 نسخه، 296 صفحه و بهاي 35000 ريال بر پيشخوان كتاب فروشي‌ها قرار گرفته است.