سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): علیرضا ملائی‌توانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در رونمایی کتاب «درآمدن قاجار؛ تاریخ ایران از پایان صفویه تا قتل آقامحمدخان» گفت: یکی از ویژگی‌های کتاب لایه جامعه‌شناختی عمیق آن است؛ به عبارتی افزون بر تاریخ اندیشه، سیاست و اقتصاد و روابط بین‌الملل لایه‌های دیگری از تاریخ ایران را باز می‌کند که به نظرم نخستین بار است که دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد آن را انجام داده و برای نخستین بار چنین بحث‌هایی را مطرح می‌کند. مولف در این اثر اصطلاحات و مفاهیمی را وضع می‌کند و می‌سازد که به کمک آن مجموعه‌ای از پیچیدگی‌های تاریخی ایران در آن زمان را توضیح می‌دهند.
او افزود: از جمله اصطلاحاتی چون ارتش گرسنگان، نیروهای سرگردان و آماده همکاری با گردنکشان استفاده کرده است که به نظرم این مفاهیمی که استفاده کرده و آنچه در معرفی و شناسایی آنها به کار برده است بخش‌های پیچیده و غیرقابل فهم این دوره را روشن می‌کند که چگونه در سال‌های پس از فروپاشی حکومت صفویان و آن نیروهای بازمانده به خدمت نادر درآمدند و بعد از نادر در خدمت کریم‌خان این نیروها در کشاکش‌های سیاسی و اجتماعی دوران ایفای نقش کردند و آماده خونریزی، درگیری و کنشگری ذیل قدرتمندان محلی بودند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی عنوان کرد: طبیعتاً در این کشاکش‌ها بسیاری از سرمایه‌های اجتماعی، فکری و انسانی ایران از بین رفت. به گمانم این یکی از ویژگی‌های خوب این اثر ارزشمند است که ما را با بخشی از پیچیدگی‌های تاریخ ایران در آن فضا آشنا می‌کند.
علیرضا ملائی‌توانی گفت: یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب موضوعی است که امروز باب شده در تاریخ ایران، منازعات گفتمانی است، البته که مولف از این تعبیر استفاده نمی‌کند، اما به زیباترین شکل با عمیق‌ترین و دقیق‌ترین روایت‌ها بسیاری از منازعات گفتمانی فضای فکری و فرهنگی در آن زمان رایج بوده، توضیح می‌دهند؛ مانند منازع گفتمانی بین تشیع و تصوف، اخباری و اصولی وجود داشت اما دو گفتمان بسیار مهم وجود داشت که اتفاقاً محور اصلی این کتاب است.
او ادامه داد: این دو موضوع تقریباً پشت هم روی می‌دهد و در تاریخ ایران ظهور می‌کنند و هر کدام در یک دوره هژمونیک (مسلط) می‌شوند؛ یکی از این گفتمان‌ها، گفتمان اتحاد اسلام است که از سوی نادرشاه مطرح می‌شود و همه متفکران و حلقه‌ای از اندیشمندانی که در کنار نادر بودند برای ایرانی که درگیر منازعات خونین شیعه و سنی در دوره صفویه بود و نادر این موضوع را دریافته بود برای کاهش این منازعات تلاش کرد برای اتحاد میان مسلمانان. این پروژه شکست می‌خورد و به نتیجه‌ای نمی‌رسد.
این پژوهشگر تاریخ معاصر بیان کرد: گفتمان بعدی که بی‌درنگ پس از گفتمان نادر ظهور می‌کند، از درون آن آقامحمدخان قاجاری بیرون می‌آید، اتحاد ایران و یکپارچگی آن است، یکپارچگی کشور جنگ‌زده و ویران شده طی ۱۰ سال کشاکش مستمر و همه قدرت‌های زورگو، چپاولگر و استعمارگر نوظهور که هر دو مترصد بلعیدن ایران هستند که در این فضا چنین گفتمانی خیلی اهمیت دارد.
تصویر کج و تاریک از تاریخ قاجاری
داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران در ادامه این رونمایی گفت: ما درباره قاجاریه خیلی سیاه قضاوت کردیم و شاید مولف کتاب با من هم عقیده نباشد که درباره فتحعلی‌شاه هم به درستی قضاوت نکردیم و درباره قرارداد ترکمانچای و گلستان یکسویه قضاوت می‌کنیم و یادمان می‌رود در آن دوره حکومت قاجار قرار بود چه کند و در این دوره مفهوم تجزیه را درباره ایران به کار می‌بریم و یادمان می‌رود وقتی از می‌گوییم در دوره قاجار افغانستان از ایران جدا شد! اساساً افغانستانی به معنای کلی کلمه نیست و مساله فقط هرات و پیرامون آن است که جدا می‌شود.
او افزود: باز هم یادمان می‌رود این منطقه در دوره صفویه از دست ایران خارج شد و اصلاً از اینجا شورش می‌شود و حکومت صفویه می‌افتد. همچنین قفقاز و ماوراءالنهر درست است که در دوره قاجار جدایی آنها از ایران قطعی می‌شود اما ده‌ها سال بود که سیطره ایران در آنجا از دست رفته است. ایران در این مناطق از دوره صفویه دیگر نمی‌تواند اعمال قدرت کند و در همین دوره این مناطق محل چالش جدی میان ایران، قدرت‌های همسایه به ویژه عثمانی و بعد روسیه است.
عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران اظهار کرد: ما همه این مسائل را یادمان می‌رود و همه گناه از دست رفتن این مناطق، ضعف و زوال ایران را به نام قاجاریه می‌نویسیم و این عین بی‌انصافی است و بخش مهمی از گرفتاری‌هایی که ما در دوره قاجاریه داریم ریشه و پیشینه درازی داشتند و نکته خیلی پراهمیت درباره تاریخ‌نویسی ما و گرفتاری‌هایی که دارد، ریشه در یک نگاه تکراری و غیرعمیق دارد؛ علیرغم کتاب‌ها و مقالات زیادی که بزرگان ما درباره آن نوشتند از جمله فریدون آدمیت، هما ناطق، محمود محمود، علی‌اکبر بینا، علی‌اصغر شمیم، منصوره اتحادیه و خیلی از محققان، مولفان و تاریخ‌نگاران دیگر. مساله مهم این است که تاریخ قاجاریه بخش مهمی از آن باید بر اساس منابع دست اول و اسناد و مدارک نویافته بر پایه روش‌ها و نظریه‌های مفهومی جدید روایت شود.
داریوش رحمانیان گفت: ما در این زمینه از کارهایی که استادان پیشین انجام دادند، متاسفانه در بسیاری از مواقع چشم بسته تقلید کردند و هنوز این تقلید ادامه دارد. متاسفانه برخی از تالیفات درباره تاریخ قاجاریه یک تصویر کج، تاریک و نامنصفانه ارائه می‌دهد که متاسفانه بسیاری از خوانندگان این تصویر را در ذهنشان قرار می‌دهند و تا اخر عمر آن را حمل می‌کنند. در کتاب «برآمدن قاجار؛ تاریخ ایران از پایان صفویه تا قتل آقامحمدخان قاجار» احاطه به منابع دست اول این دوره اگر نگوییم بی‌نظیر است اما کم‌نظیر هست. من در زمانه خودمان محققی را نمی‌شناسم که چنین اشراف و احاطه‌ای به منابع تاریخ قاجاریه داشته باشد جز این اثر که به طور کامل نمایانگر احاطه اشرافی است اثار دیگر مولف که سال‌ها قبل منتشر کرده بود از جمله کتاب چهار جلدی «سیاست‌نامه‌های قاجاری» که نگارستان اندیشه درآورد که دو جلد قبل آن سال‌ها پیش از سوی موسسه توسعه دانش منتشر شد و «رسایل مشروطیت» که هر دو کتاب مقدمه‌های مفصلی و غنی به قلم غلامحسین زرگری‌نژاد در خود دارد بر ارزش آنها افزوده است و مقدمه کتاب امروز هستند.
نظر شما