سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): هر کتابخانه پنج کارکرد اصلی دارد؛ جمع‌آوری منابع، حفاظت و نگهداری منابع، سازماندهی منابع، اشاعه اطلاعات و مدیریت کتابخانه، استاد رحمت‌الله فتاحی، استاد پیشکسوت کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران معتقد است: «آموزش غیررسمی؛ اصلی‌ترین کارکرد کتابخانه عمومی است.» حال با وجود این تعاریف، کارکرد کتابخانه‌های سیار که نوع خاصی از کتابخانه‌های عمومی، محسوب می‌شود، چیست؟ دکتر محمد حسن‌زاده، دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و رئیس پیشین انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران در وب سایت شخصی‌اش درباره کارکرد محتوایی کتابخانه‌های سیار نوشته است: «محتوا، نقش تعیین‌کننده‌ای در جذب افراد به کتابخانه‌های سیار ایفا خواهد کرد، پس بهتر است در تأمین محتوا، کتابخانه‌های سیار به مواردی مانند تدوین دستورالعمل مشخص و شفاف برای تأمین مجموعه کتابخانه‌های سیار، مجموعه‌سازی هدفمند با توجه به نیاز ساکنان و جامعه هدف، نمایش منابع پُرمخاطب به‌صورت برجسته، ارائه خدماتی مانند مشاوره خواندن، خدمات مرجع و مشاوره اطلاعاتی به‌صورت پُررنگ در کنار فعالیت کتابخانه، اهدای کتاب به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار درکنار ارائه منابع به‌صورت امانت و تنوع منابع به‌صورت موردی و کلی توجه کنند» البته این استاد دانشگاه براستفاده از رنگ‌ها و طرح‌های مفرح، جالب، هدفمند و به‌کارگیری عناصر و المان‌های فرهنگی همان شهر و محله برای ایجاد تصویرسازی بهتر بر روی خودروهای کتابخانه‌های سیار نیز تأکید کرده است.
کارکرد کتابخانه‌ها در عصر جدید
بنابر سخن مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه‌های عمومی در عصر جدید تنها محلی برای نگهداری کتاب نیست؛ به‌گفته مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اکنون در کتابخانه‌های عمومی امکان ارائه خدمات به گروه‌های نابینایان، ناشنوایان، خدمات شغلی و کاریابی وجود دارد و با وجود محل‌هایی مانند اتاق علم و مکان‌های تخصصی مطالعاتی دیگر در کتابخانه‌های نسل جدید؛ درمجموع امکان ارائه ۶۰ خدمت به کاربران در این محیط‌ها وجود دارد.
به‌نظر می‌رسد این پیش فرض که کتابخانه‌های سیار صرفاً یک میز خدماتی و تشریفاتی است، هنوز وجود دارد. هرچند کتابخانه‌های سیار با ارائه برنامه‌های جنبی و همکاری با نهادهایی مانند آموزش و پرورش تلاش می‌کنند ابزار مؤثری برای تروج کتابخوانی باشند اما نیاز است این کتابخانه‌ها نیز از بحث امانت صرف کتاب، فاصله بگیرند و از کارکرد میز تشریفاتی، خدماتی و تبلیغاتی بودن در مناسبت‌های خاص دور شوند و به سمت امانت کتاب هدفمند، جذب اعضای جدید، ارائه خدمات باکیفیت به کاربران قدیم و جدید خود بروند. در این بین آشنایی کتابداران با فناوری‌های جدید، استفاده از زیرساخت‌های اینترنتی و بررسی شیوه دریافت و امانت کتاب به شکل‌های گوناگون در محیط‌های خدمت‌گیر ضروری به نظر می‌رسد.
عباس حاجی‌نوروزی، کتابدار کتابخانه سیار یارمهربان شماره ۴ شهرستان دماوند، در این باره می‌گوید: «کتابخانه‌های سیار برای ترویج کتاب و فاصله گرفتن از میز خدماتی صرف بودن باید تعامل خود را با ارگان‌ها و نهادهای دولتی بیشتر کنند. اولین نهاد، آموزش و پرورش است؛ زیرا این نهاد، اعضای بالقوه و آماده‌ای برای استفاده از کتابخانه دارند که اتفاقاً این عضویت با هدف افزایش اطلاعات عمومی و موفقیت درسی آنان است.» حاجی نوروزی در اثبات این موضوع از خانم مدیر یک مدرسه دخترانه در مهرآباد، روستایی از توابع بخش رودهن یاد می‌کند. مدیری که با یک بینش درست، تمام معلمان، والدین و دانش‌آموزان مدرسه را عضو کتابخانه سیار این شهرستان کرده است؛ به‌طوری که امانت کتاب و رسیدگی به درخواست‌ها در این منطقه بیشتر از یک روز کاری زمان می‌برد.
اتصال مدارس به کتابخانه‌های عمومی ضرورتی انکارناپذیر
ترغیب دانش‌آموزان به خواندن کتاب غیردرسی، یکی از کارکردهای تعامل کتابخانه‌های عمومی و مدارس است. این طرح در واقع تکمیل زنجیره مطالعه کتاب درسی در مدارس است که می‌تواند ازطریق اتصال مدارس و کتابخانه‌های عمومی حاصل شود؛ خواسته‌ای که البته نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور چند سال است به‌دنبال تحقق آن است اما باید رغبتی از طرف مقابل (آموزش و پرورش) نیز وجود داشته باشد. حاجی نوروزی معتقد است: «به‌عنوان کتابدار کتابخانه سیار دنبال کار نمایشی و استفاده ابزاری از دانش‌آموزان برای افزایش اعضای کتابخانه سیار نیستم و نتیجه این فعالیت و این دیدگاه را در مدرسه منطقه مهرآباد رودهن دیدم. مدرسه‌ای که فقط با علاقه و همکاری مدیر مدرسه با کتابخانه سیار، توانسته دانش‌آموزان، معلمان و والدین را به مطالعه کتاب غیردرسی تشویق کند و این یعنی نتیجه»
یکی دیگر از کارکردهای کتابخانه سیار ترویج کتاب و بردن کتاب نزد عضو است، حالا سؤال اینجا است که باید چه تدبیری به کار گرفته شود تا کتابخانه سیار در کشور به اندازه ماشین اورژانس و آتش‌نشانی در سطح شهر برای مخاطبان شناخته شده باشد؟ حاجی نوروزی دراین باره می‌گوید: «یکی از کارکردهای کتابخانه سیار، تبلیغات برای مطالعه کتاب است زیرا این خودرو با گشت‌وگذار در سطح شهر، حامل پیام مطالعه برای شهروندان است.» او از خانم و دختری می‌گوید که با گشت‌و گذار کتابخانه سیار شماره چهار شهرستان دماوند در بلوار شهید بهشتی این شهرستان به کتابخانه پشتیبان این کتابخانه در دماوند مراجعه کرده و عضو ثابت شده‌اند؛ بنابراین این تاثیر تبلیغاتی یک خودرو کتابخانه‌ای است. اتفاقاً همین گشت‌گذارهای تبلیغاتی و ارائه میز خدمت در مناسبت‌های مختلف خود عامل جذب مخاطب بیشتر در کتابخانه‌های عمومی است.»
کارکرد امانت کتاب در روستاهای دور افتاده یک مزیت و امکان بزرگ دیگری است که کتابخانه‌های سیار شرایط آن را مهیا می‌کنند، زیرا اهالی یک روستای دورافتاده امکان حضور در کتابخانه ثابت و عمومی را حتی در مراکز شهری نزدیک شهرستان‌های خود ندارند؛ زیرا در این مناطق عمدتاً کتابخانه ثابت یا فروشگاه کتابی وجود ندارد تا آن‌ها کتاب‌هایشان را از آن طریق تهیه کنند، چه بسا بسیاری از کتاب‌های کمک‌درسی و کنکور که از طریق همین کتابخانه‌های سیار، رایگان به دست اعضای کتابخانه و اهالی روستا می‌رسد. به‌گفته کتابدار این کتابخانه سیار، اهالی روستا ارتباط و تعامل خوبی با کتابداران کتابخانه‌های سیار دارند. به همین دلیل آن‌ها علاوه بر تأمین نیازهای مطالعاتی ممکن است نیازهای دارویی و وسایل مورد نیاز اهالی روستا را به‌واسطه همین تعامل نزدیک با کتابدار کتابخانه سیار مرتفع کنند. پس همین تعامل نزدیک، گواه انجام رسالت اجتماعی کتابداران است.
حاجی نوروزی درباره کارکردهای دیگر کتابخانه‌های سیار که ممکن است تاکنون مغفول مانده باشد، می‌گوید: «کارکرد کتابخانه سیار اصلاً قابل مقایسه با کتابخانه ثابت نیست و درصورتی که کتابدار سیار نسبت به کتابدار ثابت با توجه به شرایطی دارد، دارای اختیارات (مولفه‌های استقلال کاری) بیشتری باشد، کتابخانه‌های سیار می‌توانند با کیفیت بیشتری خدمات خود را ارائه کنند. استقلالی که البته نهاد کتابخانه‌ها تا حد ممکن آن‌ها را فراهم کرده است.
پیروی از قوانین، مقررات، دستورالعمل و آیین‌نامه‌ها برای همه کتابخانه‌های سیار و ثابت ضرورت دارد اما ممکن است شرایط روستا اجازه اجرای همه بندهای آیین‌نامه کتابخانه سیار را ندهد. به‌عنوان مثال ممکن است، شرایط دریافت اینترنتی حق عضویت در کتابخانه‌های سیار روستایی مانند کتابخانه‌های ثابت شهری فراهم نباشد؛ البته نهاد کتابخانه‌ها در این زمنیه دست کتابدار را بازگذاشته اما خوب است برای ارائه خدمات بهتر در کتابخانه‌های سیار روستایی یکسری قوانین، بازنگری تا شرایط برای ارائه خدمات بیشتر، تسهیل شود؛ به‌عنوان مثال، تعیین مبلغ حق عضویت کتابخانه‌ها از طریق انجمن کتابخانه‌های عمومی هر شهرستان تعیین و برهمین اساس مبلغ این حق عضویت در هر شهرستان براساس شرایط یک کتابخانه تعیین می‌شود. به عنوان مثال در شهرستان دماوند حق عضویت در کتابخانه شهری کوثر که کتابخانه پشتیبان کتابخانه سیار یار مهربان شماره چهار دماوند است؛ ۲۵ هزار تومان و در کتابخانه‌های روستایی و سیار این شهرستان ۱۵ هزار تومان است؛ هرچند پرداخت این حق عضویت نیز با درج شرایط و مناسبت‌های خاص فراوان در طول سال رایگان نیز می‌شود؛ به‌عنوان مثال، همیاران کتابخانه، دانش‌آموزان، کودکان زیر هشت سال و ۱۲ سال می‌توانند نیم‌بها یا با یک شرایط خاص، بدون پرداخت حق عضویت، عضو کتابخانه سیار این شهرستان شوند.
تأمین کتاب‌های مورد نیاز و علاقه اعضای کتابخانه سیار ازطریق کتابدار یکی دیگر از کارکردهای کتابخانه سیار است تا کاربران فقط مجبور نباشند کتاب‌های داخل خودرو را انتخاب کنند، این کارکرد، راهکار خوبی برای افزایش تنوع منابع مطالعاتی این دست کتابخانه‌ها است؛ در این طرح کتابداران ازطریق سامانه انتخاب کتاب می‌توانند کتاب‌های درخواستی مراجعان را در صورت مورد تایید بودن، سفارش بدهند. به نظر می‌رسد نگاه دقیق و توسعه ظرفیت گردشگری شهرستان دماوند از طریق تأمین و توزیع منابع علمی مناسب در کتابخانه سیار این شهرستان و در اختیار گذاشتن این منابع به گردشگران و کسانی که در این منطقه ویلا دارند، می‌تواند از نظر اقتصادی برای روستا شرایط بهتری را فراهم کند. آشنایی گردشگران با محصولات، مناطق و ظرفیت‌های گردشگری این منطقه نیز می‌تواند به ترویج کتابخوانی این منطقه کمک کند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با پشتیبانی از تولید آثار نویسندگان بومی و خرید این آثار در کتابخانه‌های عمومی و سیار می‌تواند فرهنگ، آداب رسوم و ظرفیت‌های گردشگری هر منطقه را از طریق کتابخانه‌های سیار معرفی کند. این منابع می‌تواند با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، شهرداری‌ها و کتابخانه‌های عمومی میان گردشگران داخلی و خارجی توزیع شود و کتابخانه را پاتوق افراد برای شناخت شهرها و روستاها کند. استفاده از چهره‌های مشهور نویسنده که در شهرستان دماوند ساکن هستند مانند ناصر کشاورز، شاعر و نویسنده کتاب‌های کودکان که ساکن روستای مرای یا مراء روستایی واقع در بخش مرکزی شهرستان دماوند ساکن است و ۵۰ جلد کتاب را به کتابخانه سیار این شهرستان اهدا کرده است یا مصطفی رحماندوست که در روستای وادان در فاصله ۳ کیلومتری شهر ابسرد دماوند سکونت دارد، و با کتابخانه‌های عمومی این شهرستان تعامل دارد، گزینه‌های خوبی برای ترغیب به کتابخوانی در سطح کتابخانه‌های سیار است.
به گزارش ایبنا؛ شهرستان دماوند حدود ۵۰ روستا دارد که کتابخانه سیار یار مهربان شماره چهار شهرستان دماوند، حدود ۹ روستای این شهرستان را در حوزه کتاب‌رسانی پوشش می‌دهد. این شهرستان دارای سه کتابخانه شهری، یک کتابخانه سیار و یک کتابخانه روستایی عمومی است. کتابخانه سیار یار مهربان شماره چهار هزار نفر عضو دارد که از این بین ۶۰۰ نفر عضو فعال هستند. این کتابخانه اکنون پنج هزار جلد منبع دارد که حدود ۷۰ درصد به بخش بزرگسال و نوجوان اختصاص دارد و ۳۰ درصد این منابع نیز به بخش کودک اختصاص دارد. این کتابخانه در ماه ۱۲۰۰ جلد کتاب امانت می‌دهد و در هر ماه به طور متوسط ۱۰۰ عنوان کتاب اهدایی دریافت می‌کند.
نظر شما