سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): نخستین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» که به بررسی و معرفی صد کتاب موثر و مهم تالیفی یک صدسال اخیر می‌پردازد؛ یکشنبه ۲۸ آبان ۱۴۰۲ همزمان با یکی از روزهای هفته کتاب برگزار شد. در این نشست دو کتاب «تاریخ پیامبر اسلام»، اثر محمدابراهیم آیتی و «نثر طوبی؛ دایره‌المعارف لغات قرآن کریم» اثر علامه ابوالحسن شعرایی بررسی شد. دکتر رسول جعفریان، استاد دانشگاه تهران در بررسی کتاب «تاریخ پیامبر اسلام»، اثر محمدابراهیم آیتی گفت: در دوره جدید سیره‌نویسی در ایران بعد از چند کار جدید در دوره قاجار در سال ۱۳۶۱ این کتاب به کوشش دکتر ابوالقاسم گرجی به چاپ رسید.

وی افزود: اثر دیگر در این سبک کتاب آیت‌الله سبحانی است که سبک عمومی دارد و متناسب با سبک تحلیلی است. کتاب «انقلاب تکاملی اسلام» نیز در اوایل انقلاب مورد توجه قرار گرفته بود. کتاب «سیره نبوی» از دکتر شریعتی نیز کتابی است که استاد مطهری نیز در این کتاب مقاله دارد. محمدابراهیم آیتی تا سال نهم زندگی پیامبر را در کتاب «تاریخ پیامبر اسلام» آورده است و مابقی کتاب از سوی دکتر گرجی به اتمام رسیده است. این کتاب یک تاریخ تحلیلی نیست بلکه یک کار دانشگاهی است.

جعفریان بیان کرد: ما به یک کتاب با متن تاریخی که وقایع در آن به صورت مرتب بیان شده باشد و از مصادر شناخته شده باشد، نیاز داشتیم. این کتاب ۱۶۰ ماخذ دارد. محمدابراهیم آیتی ۶۰ تا ۷۰ مأخذ را به صورت مستقیم دیده است. مرحوم آیتی با تشویق دکتر فروزانفر شروع به تدریس کرد و در تاریخ اسلام به صورت عمومی کار کرد. آیتی مورد قبول یک نظام علمی دانشگاهی بود. کتاب‌های عربی که در مصر به چاپ می‌رسید، مورد استفاده مرحوم آیتی است.

وی در ادامه گفت: وسعت کار آیتی را نسبت به تاریخ‌نویسی جدید می‌دانیم. او کار تبلیغی هم می‌کرد و استاد مطهری خیلی تحت تاثیر مرحوم آیتی است. آیتی آدمی نقاد، تیزبین و اصلاح‌گر بود. او یک چهره علمی دانشگاهی است که تحت‌تاثیر قصه‌های رایج و غروب آفتاب اندلس قرار نگرفت. او مآخذ عربی اصل را دیده و مورد بررسی قرار داده است. تاریخ پیامبر با جایگاهی که دارد از دور خارج نمی‌شود. آیتی از چشم پژوهشگران آخرین نکته پژوهش‌های تاریخی در ایران درباره سیره پیامبر را به رشته تحریر درآورده است.

جعفریان افزود: البته اکنون سیره نبوی پیشرفت‌های جدی و خوبی دارد. ده‌ها پژوهشگر در غرب مشغول تحقیق بر روی سیره نبوی هستند. در دانشگاه‌ها هیچ کار جدی و جدیدی در این زمینه انجام نگرفته و موضوعات تکراری است. یک کتاب ۳۰۰ صفحه‌ای درباره ازدواج پیامبر منتشر شده است. ما در ایران یک مرکز خوبی که بر روی سیره نبوی تمرکز داشته باشد، نداریم. هر دانشمندی یک قدم برمی‌دارد و نمی‌توان تصور کرد که آن قدم آخرین گام است. آیتی یک روحانی عمیقاً پژوهشگر است و کاملاً به جا و درست است که کتاب وی به عنوان کتاب منتخب برگزیده شد.

در این نشست همچنین علی بهرامیان، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: ماجرای گردآوری و تالیف سیره پیامبر اسلام یکی از پدیده‌های تاریخ‌نگاری دوره اسلامی است. تالیف سیره پیامبر بنا بر نشانه‌های زیاد از همان قرون اولیه شروع شد و مصادف است با گردآوری احادیث که در طبقه دیگر و شکل دیگری جریان داشت و موجب اصطکاک‌هایی در علمای حدیث و… می‌شد. محمدبن اسحاق یسار مطلبی در مدینه زندگی می‌کرد، تبار او مسیحی بود. او دوره اموی را درک کرد و وارد دوره بنی‌عباس شد. شروع به جمع‌آوری شرح حال پیامبر کرد و در این کار شهرتی به دست آورد.

وی افزود: منصور عباسی زمانی که به خلافت رسید، او را فراخواند و از او خواست تا برای پسرش کتابی تالیف کند، به او فرمان داد تا کتاب را مختصر کند. کتاب را مختصر کرد. ولی به دلایل متعدد کتاب ابن اسحاق مقبولیت پیدا نکرد. شیوه گردآوری ابن‌اسحاق مورد قبول اصحاب و حدیث نبود. در ضمن اینکه بعدها روایات گسترش پیدا کرد، به ویژه زمانی که ابن هشام کتاب او را تلخیص کرد. سیره ابن اسحاق باقی ماند اما کتاب ابن اسحاق به صورت مستقیم فراموش شده است. نکته اینجاست شیوه‌ای که ابن‌اسحاق در پیش گرفته و به ویژه تدوین او بر اذهان چیره شد. کتاب او شامل قسمتی مربوط به داستان آفرینش، دوره حضرت آدم به بعد و حول و حوش میلاد پیامبر و جنگ‌ها و سریه‌ها می‌شود. تدوین و تتابعی که ابن‌اسحاق تالیف کرده بود بر اذهان چیره و ترتیب ابن اسحاق الگو شد.

بهرامیان بیان کرد: شخصیت پیامبر در کتاب‌های سیره این‌گونه بیان شد که به نظر می‌رسید پیامبر بنیانگذار یک سلسله خلافت است و این‌گونه جلوه پیدا کرده بود. آن طرح تقریباً در سایر کتاب‌های سیره‌نویسی هم ادامه پیدا کرد و کمتر کتابی هست که این رویکرد را در پیش نگرفته باشد.

در این نشست همچنین از کتابچی، مدیر مسئول انتشارات اسلامیه به دلیل سابقه فعالیت در عرصه چاپ و نشر و از حسین عبدالملکی، مرحوم شیوا نیرومند، مرحوم غلامعلی صادر و جواد میرجعفری به دلیل اهداء مجموعه‌های نفیس به سازمان اسناد و کتابخانه ملی تقدیر شد.