سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مریم رحیمی‌پور، آموزگار: سرگذشت استعمار مجموعه‌ای ۱۵ جلدی اثر مهدی میرکیایی است که نخستین جلد آن حدود چهار سال پیش منتشر شد، این مجموعه تلاش کرده با زبانی ساده برای نوجوانان تاریخ استعمار و نحوه شکل‌گیری جهان جدید را روایت کند. ماجرایی که از حدود قرن پانزدهم میلادی در اسپانیا و پرتغال آغاز می‌شود و تا دوره قاجار در ایران ادامه می‌یابد. حدود یک سال پیش، حوزه هنری کودک و نوجوان پویش «هیس‌طوری» را براساس این مجموعه کتاب آغاز کرد؛ پویشی که نام آن از عنوان کتاب هم مشهورتر شد و شاید جانی دوباره به این مجموعه داد. این یادداشت سرگذشتِ سرگذشت استعمار است. در مورد اینکه چطور یک کتاب می‌تواند فراتر از کتاب باشد.
«هیچ نوجوانی این کتاب رو نمی‌خونه!»
کتاب سرگذشت استعمار را سال ۹۸ در یک گوشه کتابفروشی سوره مهر پیدا کردم، احتمالاً آن زمان هیچ‌کس غیر از ناشر و من از وجود چنین کتابی اطلاع نداشت. دنبال کتابی علمی برای نوجوان‌های کلاس نهم بودم. ایده‌ام این بود که بچه‌های کتاب‌خوان در همین سن‌وسال، کم‌کم باید به سمت کتاب‌های غیرداستانی مخصوص خودشان سوق داده شوند و به نظر می‌رسید که «سرگذشت استعمار» می‌تواند کتاب مناسبی برای اجرای چنین ایده‌ای باشد.
بعد از خواندن بخش‌هایی از کتاب، اولین سؤالی که از خودم پرسیدم این بود «چطوری باید بچه‌ها رو راضی کنم چنین چیزی رو بخوانند؟» در نگاه اول کتاب، قلاب قابل‌توجهی برای نگه‌داشتن بچه‌ها نداشت. نکات مختلفی در ذهنم بود که باعث می‌شد مطمئن شوم هیچ‌طور نمی‌توانم بچه‌های کلاس را وادار به خواندن این کتاب بکنم و کنارش گذاشتم.
چند سال بعد سه جلد کتاب به پانزده جلد افزایش پیدا کرده بود و حوزه هنری قصد داشت طرحی برای ترویج مجموعه ارائه کند. بی‌محابا گفتم: «این کتاب‌ها را هیچ نوجوانی نمی‌خواند. نه داستان دارد، نه طرح گرافیکی، نه حتی نقشه. برای چه باید سراغ چنین چیزی بیاید؟» و مجموعه تاریخ ترسناک را مثال زدم که چنین ایده‌ای را به محصولی مناسب نوجوانان تبدیل کرده و توضیح دادم که چطور برای جذابیت تاریخ از طنز و کاریکاتور و انواع و اقسام جذابیت‌ها بهره برده و بیرون آمدم؛ البته این مطلب به همین‌جا ختم نمی‌شود و قرار نیست در انتها بگویم که مجموعه «سرگذشت استعمار» برای نوجوانان مناسب نیست. اتفاقاً برعکس.
هیس‌طوری، تولد دوباره سرگذشت استعمار
آشنایی با هیس‌طوری باعث شد که باور کنم یک کتاب فارغ از متن می‌تواند تولد دوباره‌ای داشته باشد. من هم مثل بسیاری از دانش‌آموزها از ویترین اپلیکیشن شاد به کانال «هیس‌طوری» رسیدم. در درجه اول عنوان کانال و بازی با کلمه «هیستوری» و «هیس‌طوری» برایم جالب بود. همان ابتدا کنایه اسم را گرفتم، تاریخی که کسی از آن حرف نمی‌زند. هیس‌طوری!
محتوای کانال، طرح‌های گرافیکی و کلیپ‌هایی بود که نکات کوتاهی در مورد تاریخ استعمار بیان می‌کرد. از نظرم بی‌نهایت جذاب بودند. کانال را برای معلم تاریخ مدرسه‌مان فرستادم و گفتم که حتماً از آن استفاده کند. نمی‌دانم دقیقاً چه زمانی متوجه شدم که هیس‌طوری در حقیقت همان «سرگذشت استعمار» است که سروشکل تازه‌ای پیدا کرده و لباس‌های نوجوان‌پسندتری پوشیده است. بعدتر وقتی تلاش چند نوجوان برای شرکت در پویش هیس‌طوری و علاقه‌شان به خواندن کتاب سرگذشت استعمار را دیدم، احساس کردم که هیس‌طوری در کار خودش موفق بوده است.
آیا سرگذشت استعمار همان کتاب تاریخی مطلوب ماست؟
پس از مطالعه بقیه جلدهای مجموعه، تازه متوجه نظام کلی آن شدم. هر جلد از کتاب به‌صورت جغرافیایی به بخشی از سرزمین‌های استعمارشده می‌پردازد؛ برای مثال، یک جلد در مورد آفریقاست، یک جلد در مورد هند و جلدهای پایانی هم به‌طور اختصاصی به ایران می‌پردازد. حجم هر جلد و همین‌طور هر فصل کم است و همین خواندن کتاب را ساده می‌کند که برای نوجوان‌ها هم جذاب است. زبان کتاب روان است و شما برای فهم جملات دچار مشکل نمی‌شوید و بسیار سریع‌تر از آن چیزی که فکرش را می‌کنید، پیش می‌روید. نویسنده تلاش کرده در هر چند فصل به‌دنبال یک شخصیت خاص برود، مثلاً چند فصل ماجرای کریستف کلمب را روایت می‌کند، چند فصل از یک برده سیاهپوست که الماسی را زخم پایش پنهان کرده می‌گوید و همین موجب می‌شود که شما احساس کنید با داستان‌های کوتاه پیوسته مواجه هستید. انسجام کتاب در جلدهای پایانی بیشتر هم می‌شود.
اما به دلایلی هنوز هم پاسخم به پرسش ابتدای این بخش منفی است. سرگذشت استعمار یک کتاب تاریخی مطلوب نوجوانان نیست. اولین نکته منفی قابل‌توجه تقسیم‌بندی جغرافیایی اتفاقات است. فکر کنید شما به‌عنوان مخاطب کتاب، یک‌بار داستان استعمار آفریقا را می‌خوانید و روایت را از قرن پانزدهم تا نوزدهم دنبال می‌کنید. اما وقتی سراغ جلد بعدی می‌روید (که قرار است ماجرای استعمار کشور دیگری را روایت کند) دوباره در نقطه اول هستید؛ در همان قرن پانزدهم! دوباره کریستف کلمب آمریکا را کشف می‌کند، دوباره کشتی ماژلان دنیا را دور می‌زند و الی آخر. به نظر همین تکرار، خواننده را (خصوصاً نوجوان کم‌حوصله را) خسته می‌کند. موقع خواندن کتاب وقتی به جلد پنجم رسیدم و دیدم دوباره قرار است کریستف کلمب آمریکا را کشف کند به‌طور جدی سرخورده شدم و از خودم پرسیدم «چرا دوباره باید از اول تا آخرش را طی کنم؟»
علاوه‌براین، این دسته‌بندی جغرافیایی و رفت و برگشت تاریخی باعث می‌شود نظم تاریخی منظمی در ذهن خواننده نوجوان شکل نگیرد. نکته‌ای که به نظرم پاشنه آشیل آموزش تاریخ است. نوجوان‌ها اطلاعات پراکنده و متعدد تاریخی دارند اما نداشتن فهم دقیق از علت و معلول حوادث و سیرهای تاریخی، موجب می‌شود که تحلیل تاریخی نداشته باشند یا اساساً به تحلیل‌های غلط و متفاوتی برسند و توهم دانستن پیدا کنند.
گذشته از این موارد کتاب هیچ تصویری ندارد. چه تصویر به معنای طرح گرافیکیِ مرتبط بین صفحات، چه به معنای تصویری که با استفاده از کلمات، در ذهن خواننده ساخته می‌شود. مکان‌های جغرافیایی در این کتاب فقط یک اسم هستند؛ مثلاً نویسنده بارها در مورد تفاوت بین کمپانی هند شرقی و هند غربی صحبت می‌کند، آیا به این فکر کردیم که شاید نوجوان سیزده ساله نداند که شرق کجاست و غرب کجا؟ هند دقیقاً در کجای جهان قرار دارد؟ چرا استعمارگران ناچار شدند آفریقا را دور بزنند؟ علاوه بر نداشتن تصویر جغرافیایی، شخصیت‌ها نیز هیچ تصویری ندارند، ما چند صفحه در مورد یک شخصیت تاریخی می‌خوانیم اما در صفحه بعدی به‌سرعت فراموشش می‌کنیم، چون آن شخصیت فقط یک اسم است.
همه این موارد در کنار هم سبب می‌شود که حتی اگر پانزده جلد کتاب را بخوانیم هم در نهایت چیزی (به‌جز جزییاتی حکایت‌وار از تاریخ) دستمان را نگیرد و شاید اگر پویش هیس‌طوری وجود نداشت، سرگذشت استعمار به طور کل به فراموشی سپرده می‌شد.
نوجوان‌ها، پویش‌ها و کتاب‌ها
پویش هیس‌طوری بخش‌های مختلفی دارد، هسته اصلی پویش سایت آن است که مسابقات مربوط به هر کتاب و کسب امتیاز و رقابت نوجوانان همان‌جا اتفاق می‌افتد. طراحی سایت جذاب و نوجوان‌پسند است. بچه‌ها می‌توانند، مجموعه کتاب را به‌صورت مستقیم و با تخفیف از صفحه اول سایت خریداری کنند و امتیاز بگیرند. (با این کار مشکل پیدا کردن کتاب از کتابفروشی‌ها حل می‌شود.) و در بخش آزمون می‌توانند در مسابقه مربوط هر جلد شرکت کنند. (که من نتوانستم شرکت کنم چون شرط سنی لازم را نداشتم؛ بنابراین مسابقه واقعاً نوجوانانه است.)
به نظر می‌رسد شرکت در مسابقه و خواندن کتاب با دقت بیشتر و مراجعه مجدد به آن کمک می‌کند که نقص‌های روایت داستان تا حدی برطرف شود. مسابقه باعث می‌شود که مطالعه به یک‌بار خواندن محدود نشود و فهم بهتری اتفاق بیفتد. در استوری‌های دانش‌آموزان می‌دیدم که رقابت در سایت و رسیدن به مقام بالاتر برایشان جدی است، پس برگزارکنندگان تا حد زیادی به هدف خودشان دست پیدا کردند.
علاوه بر سایت، صفحه این پویش در پیام‌رسان‌های مختلف، علی‌الخصوص شاد که به صورت مستقیم در اختیار دانش‌آموزان است، محصولات قابل‌توجهی را منتشر می‌کند. محصولاتی که جزییات هر بخش را برای مخاطبی که کتاب را مطالعه کرده عمیق‌تر می‌کنند. در پایان هم برگزیدگان دوره، شهریور امسال، به‌صورت حضوری در کنار هم جمع شدند و بخش پایانی پویش را تجربه کردند و همه این‌ها در کنار هم باعث می‌شود که هیس‌طوری از مناظر مختلف، یک پویش موفق باشد؛ پویشی که به سوال اول من یعنی: «چطوری باید بچه‌ها رو راضی کنم چنین چیزی رو بخونن» پاسخ کارآمدی داده است.
هیس‌طوریِ آیندگان
تولد دوباره کتاب سرگذشت استعمار، حداقل به من یاد داد که برای ناامید شدن خیلی زود است و شاید خیلی وقت‌ها نقص‌های یک کتاب قابل جبران باشد. چند روز پیش کانال شادِ هیس‌طوری به مخاطبانش اطلاع داد که خبرهای جدیدی در راه است. به نظر چند پیشنهاد می‌تواند موفقیت این خبرهای جدید را بیشتر کند.
اولین پیشنهاد، انتشار مجدد کتاب با تغییرات قابل توجه است. خوب است که زبان نرم و صمیمی پویش هیس‌طوری به‌صورت تصویرسازی به کتاب اضافه شود و کتاب یک نسخه مصورِ مخصوص نوجوانان داشته باشد. مصور شدن کتاب به جا افتادن بیشتر مطالب و همین‌طور صمیمی شدن آن کمک می‌کند. (چیزی شبیه به مجموعه تاریخ ترسناک). به هر صورت هر قدر یک پویش کتابخوانی موثر باشد، اغلب مخاطبان در نهایت با متن کتاب مواجه خواهند شد.
اضافه شدن نقشه و همین‌طور خط زمانی به کتاب از همه موارد بالا واجب‌تر است. نقشه به نوجوانان کمک می‌کند که فهم دقیق‌تری از کتاب (و همین‌طور جهان) داشته باشند و خط زمانی موجب می‌شود که توالی و نسبت علت و معلولی حوادث را بهتر درک کنند و هر قسمتی از داستان را که متوجه نشدند به نقشه یا خط زمانی مربوط به آن مراجعه کنند. علاوه بر این، کتاب سرگذشت استعمار می‌تواند کالاهای جانبی جذابی داشته باشد. مثلاً نقشه دیواری سرگذشت استعمار که حوادث تاریخ را به صورت گرافیکی به نمایش درآورده و قرار است روی دیوار کتابخانه‌های شهرهای مختلف نصب شود و پویش را از گسترده‌تر از فضای مجازی پیش ببرد.
با همه این تعاریف، سرگذشت استعمار، نقطه شروع و قدم بزرگی برای انتشار کتاب‌های نوجوان غیرداستانی است، علی‌الخصوص در حوزه تاریخ آن هم بخشی از تاریخ که سال‌ها در سکوت بوده است. برای درک بهتری از نحوه شکل‌گیری جهان جدید، جهانی که به روی خونِ مردم بی‌گناه بنا شده است.
نظر شما