سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به اعتقاد ناشران کتاب دانشگاهی، کتاب نخواندن دانشجویان، البته نه کتاب غیردرسی بلکه منابع درسی، به معضل تبدیل شده است. این معضل از دو منظر بررسی می‌شود ضربه به علم‌آموزی و دیگر اقتصاد نشر ناشران کتاب دانشگاهی.
تمرکز برخی استادان بر جزوه‌گویی و نادیده گرفتن کتاب به‌عنوان منبع اصلی انتقال دانش در دانشگاه، موجب شده تا به‌مرور زمان سیستم آموزشی کشور، تحت تاثیر قرار گیرد؛ به‌عبارت دیگر گویا کتاب از دایره مطالعاتی جامعه دانشگاهی حذف شده است. این موضوع همچنین در درازمدت الگوی نامناسبی است که دانشجویان را به یادگیری مباحث آموزشی خارج از چارچوب کتاب ترقیب می‌کند.
مرتضی زینعلی، مدیر انتشارات جامعه‌نگر با استناد به آمار به ایبنا می‌گوید: «به‌نظرم بزرگترین چالش در نشر دانشگاهی کپی غیرقانونی کتاب، جزوه‌سازی و انتشار فایل کتاب‌های این حوزه در اینترنت و فضای مجازی است.» این ناشر دانشگاهی تاکید دارد: «این مشکل یک مسئله ملی در حوزه تولید و عرضه دانش است که اگر جدی گرفته نشود در سال‌های آتی دچار بحران و وابستگی مطلق در این زمینه خواهیم شد.»
وضعیت انتشار کتاب‌های دانشگاهی را طی سال‌های اخیر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به گزارش آماری خانه کتاب و ادبیات ایران که به واقعیت موجود در صنعت نشر نزدیکتر است، استناد می‌کنم؛ بررسی مقایسه‌ای بین گزارش آماری ۶ ماهه نخست سال قبل نسبت به امسال نشان می‌دهد، تعداد عنوان‌های کتاب‌های حوزه دانشگاهی حدود ۸درصد کاهش، میانگین شمارگان حدود ۳۰ درصد کاهش و میانگین قیمت کتاب‌های این حوزه نیز حدود ۶۰ درصد افزایش داشته است؛ با توجه به وضعیت اقتصادی یک‌سال گذشته و بررسی میدانی، چنین وضعیتی برای کتاب دانشگاهی قابل انتظار بود. در سال‌های پیش‌تر نیز وضعیت حدوداً چنین بود؛ به‌طور مثال میانگین شمارگان کتاب در تمام سال‌های پیشین، کاهشی بود. در مقابل، به نظرم شاهد افزایش کیفیت کتاب‌های این حوزه و تبدیل شدن آن به یک کالای لوکس هستیم؛ دلیل آن هم افزایش قیمت و نقدی شدن شرایط خرید مواد اولیه و تولید کتاب است که خطرپذیری در این حوزه را افزایش داده است.
با توجه به وضعیتی که تشریح کردید، بزرگترین چالش ناشران دانشگاهی چیست؟
به‌نظرم بزرگترین چالش در نشر دانشگاهی کپی غیرقانونی کتاب، جزوه‌سازی و انتشار فایل کتاب‌های این حوزه در اینترنت و فضای مجازی است؛ نظارتی در این زمینه وجود ندارد و ازسوی دولت و قانونگذار نیز تمهیداتی برای برخورد با عوامل سودجو و متخلفان فراهم نشده است تا ناشران بتوانند با اقدامات سریع جلوی این آسیب را بگیرند. تاکید می‌دانم که این مشکل یک مسئله ملی در حوزه تولید و عرضه دانش است که اگر جدی گرفته نشود در سال‌های آتی دچار بحران و وابستگی مطلق در این زمینه خواهیم شد. باری که بخش بزرگی از آن را تاکنون ناشران دانشگاهی به دوش کشیدند معلوم نیست تا کی دوام بیاورند!
کپی کتاب‌های دانشگاهی مدتی‌ها است، به یک معضل جدی تبدیل شده و با وجود تاکید بر فرهنگ‌سازی، همچنان ادامه دارد. به‌نظر شما چند اقدام یا اقداماتی باید انجام داد؟
فرهنگ‌سازی در مقابل این سیل عظیم که درحال بلعیدن نشر دانشگاهی است از عهده یک فرد یا ناشر برنمی‌آید؛ بلکه دولت به‌عنوان یکی از ذی‌نفعان اصلی تولید و عرضه دانش در کشور باید پیشقدم شود و بخشی از یارانه حمایتی را برای این بخش صرف کند و از طریق ابزارهایی که در اختیار دارد مثل رادیو و تلویزیون و دستگاه قضایی و وزارتخانه‌های مختلف ذی‌نفع مثل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه آزاد اسلامی و مراکز دانشگاهی اقداماتی اساسی سلبی و سببی در این زمینه انجام دهد. در غیر این صورت تداوم این شرایط سبب از بین رفتن تمام بنیان‌های موجود در عرصه تولید و عرضه دانش و وابستگی کامل به کشورهای توسعه یافته خواهد شد. این معضل نیازمند کارگروهی خاص و ویژه است تا با برنامه‌ریزی دقیق شرایط را بررسی و آسیب‌شناسی کرده و برنامه‌ریزی جامع برای حل معضل و توسعه در این زمینه انجام دهد.
و فکر می‌کنید چه نهاد و مجموعه‌ای باید در این حوزه پیشقدم شود؟
به نظرم از آنجایی که تولید و عرضه کتاب از شرح وظایف اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است این وزارتخانه باید برای تشکل کارگروه ویژه یا هر اقدام عملی در این زمینه پیشقدم شود و نقش محوری را داشته باشد. اما نقش وزارتخانه‌های علوم، بهداشت و درمان و دانشگاه آزاد و مراکز دانشگاهی دیگر نیز به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی این حوزه کمتر نیست و نیازمند مشارکت نزدیک و عملی آنها هستیم. به‌طور کلی تمام عوامل و ذی‌نفعان از تولید دانش و کتاب تا توزیع و مصرف‌کنندگان آن باید همکاری کنند.
در سال‌های پیشین طی مذاکراتی با وزارتخانه‌های مختلف داشتیم اقداماتی برای آگاه‌سازی و شروع عملیات جدی برای برنامه‌ریزی و حل این مشکل انجام دادیم که جدی گرفته نشد و به نتیجه نرسید؛ حتی خاطرم هست از مسئولان وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درخواست جلسه مشترک با وزارتخانه‌های ذی‌نفع را کردیم که متاسفانه پیگیری نشد. به هر حال اگر اراده‌ای جدی برای حل این معضل وجود داشته باشد، برگزاری نشست‌هایی با حضور نمایندگان نشر دانشگاهی و وزارتخانه‌های مذکور می‌تواند برای شروع اقدامات عملی راهگشا باشد.
آیا تجربه اقدام عملی خاصی برای مقابله با مسئله کپی کتاب‌های دانشگاهی دارید؟
در انتشارات خودمان دو دسته اقدامات سلبی و سببی را برای راهنمایی و فرهنگ‌سازی و برخورد با این معضل انجام دادیم؛ اما همان‌طور که عرض کردم، اقدامات فردی در مقابل این معضل فراگیر به‌عنوان قطره‌ای از دریا است؛ ازجمله اقدامات انتشارات شامل آگاه‌سازی مخاطبان با قوانین موجود و عواقب رعایت نکردن قوانین از طریق گنجاندن قوانین در شناسنامه کتاب‌ها، متن کتاب‌های روش پژوهش و تولید محتوای ویژه در فضاهای مجازی و اطلاع‌رسانی به مدیران صفحات مجازی و در مواردی نیز برخوردهای قانونی بود، اما به علت شفاف‌نبودن قوانین موجود، تفسیرهای متفاوت و گران بودن هزینه‌های مالی و زمانی انگیزه‌ای به این مورد آخر نداریم.
نظر شما