به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خرم آباد، در سال‌های پایانی قاجاریه، لرستان آبستن حوادث بسیاری بود؛ در شرایطی که دوره قاجار رو به افول گذاشته بود، ظلم و بی‌عدالتی قبایل لرستان را ناچار به شورش کرده بود و از دیگر سو از پس حوادث جنگ جهانی اول قدرت‌های بزرگ متوجه ایران و البته لرستان شده بودند، در چنین وضعیتی بدیهی است تدوین گزارشی از وضعیت لرستان و معرفی معاریف و سرکردگان محلی و تقسیم‌بندی طوایف گزارشی حائز اهمیت می‌تواند باشد.

کتاب «ژغرافیای لرستان» نوشته میرزا رحیم چاغروند ملقب به معین‌السلطنه نایب‌الحکومه لرستان در چنین روزگاری نوشته شده است.

ارزشمندی «ژغرافیای لرستان» به آن است که نویسنده خود از افراد باشنده این منطقه و کنشگر فعال آن بوده و با عمده سرکردگان ایلات ارتباط بلافصل داشته است. بدیهی است چنین اثری با عمده گزارش‌های قبلی که حاصل قلم‌اندازی خارجی‌ها، نظامی‌ها و یا مأموران حکومتی اعزامی بودند تفاوت جدی دارد.

متن این کتاب به خواسته میرزا علی‌نقی رکن‌الدوله حاکم لرستان و خوزستان در سال‌های نخستین پادشاهی احمدشاه در رمضان ۱۳۳۴ برابر با تیرماه ۱۲۹۵ و جولای ۱۹۱۶ نگارش یافته است.

مؤلف کتاب را «ژغرافی» نامیده است که صورتی از ژئوگرافی به معنی زمین‌نگاری است. البته خود واژه جغرافی معربی از این واژه است؛ بنابراین انتخاب مؤلف به طبیعت کلمه اصلی و زبان فارسی نزدیک‌تر است و ساسان والی‌زاده نیز در انتخاب نام کتاب لزومی به تغییر کلمه «ژغرافی» ندیده است.

اگرچه معین‌السلطنه به جز عنوان در متن از واژه جغرافی هم استفاده کرده است. این کتاب شامل اطلاعاتی درباره «جغرافیای اقتصادی» شامل میزان مالیات، پراکندگی معادن و منابع درآمد طوایف؛ «جغرافیای انسانی» شامل شرح طوایف و جمعیت؛ «جغرافیایی تاریخی» شامل گزیده آنچه بر طوایف گذشته است؛ «جغرافیای طبیعی» شامل معرفی کوه‌ها، رودخانه‌ها، چشمه ها و …؛ و «جغرافیای سیاسی» شامل معرفی استعداد نظامی طوایف و سرکردگان آنها است. البته هدف مؤلف از ابتدا تدوین کتاب عمومی برای شناخت احوال لرستان با نگاه فرهنگی نبوده است؛ بلکه کتاب همان‌گونه که در مقدمه خود اثر آمده به خواسته حاکم لرستان و با اهداف امنیتی و مالیاتی نوشته شده است. چنین اثری را به تعبیر امروزی می‌توان شناسنامه «امنیتی و اجتماعی» نامید که پلیس برای شهرهای مختلف تهیه می‌کند آن چنانکه سه سالی پیش از او میرزا جعفرخان خواجه نوری (موفق‌الدوله) به دستور نظام‌السلطنه اثری مشابه آفریده بود و دو دهه بعد نیز رزم‌آرا اثر دقیق‌تری با همین هدف تألیف کرد.

باید دانست کار تتبع تعمق، تصحیح، تفتیش و تدقیق در متون و مخطوطات قدیم به ویژه برای جغرافیایی چون لرستان که دارای کمبود منابع دست اول است طرفه کاری بایسته است.

ساسان والی‌زاده چندسالی است کار تصحیح مخطوطات و متون لرستان را وجه تلاش خود قرار داده و از این سلسله آثار خطی علاوه بر آثار پراکنده دیگر پنجمین کتاب تصحیح شده را تقدیم لرستانی‌ها و لرستان‌پژوهان کرده است که این حرکت ارزشمند می‌تواند زنگار از آیینه تاریخ لرستان بزداید.

مصحح در این کتاب پس از بیان چیستی و چگونگی تألیف این اثر مشخصات نسخه خطی بیان کرده و در ادامه به مثابه فرصتی برای کشف مختصات نثر دوره قاجار آن را از نگاه مشخصات رسم الخط و ویژگی‌های واژگانی و آرایه‌های زبانی و تطورات نحوی بررسی نموده است.

گزارش تفصیلی و انتقادی از متن کتاب نیز برای خواهندگان و پژوهندگانی که اهل مداقه و تحلیل هستند در پیشگفتار کتاب بیان شده است.

در فصل دوم متن اصلی «ژغرافیا» آورده شده و برای خواندن دقیق متن کوشش بسیاری صورت گرفته و قریب به دو سال تلاش برای کشف تراجم و اشارات و معرفی نام‌جاها صورت گرفته است.

این کتاب در فصل دوم دارای چند پیوست است. در پیوست نخست متن خطی «ژغرافیای لرستان» عیناً برای استفاده و تطبیق پژوهندگان ضمیمه شده است. پژوهشگر این اثر در پیوست دوم به بحث انتحال و اقتباس پرداخته و نسبت این کتاب را با آثار قبل و بعد خود سنجیده است. در پیوست سوم نسخه‌ای را که پیش از این تحت نام استاد ایرج افشار و احمد شعبانی در مجله شقایق (۱۳۷۶) منتشر شده بررسی و اشکالات آن به تفصیل بیان نموده است، همچنین در پیوست چهارم برای آنکه جایگاه این اثر در میان سایر گشتانه‌ها و کتاب‌های جغرافی و تاریخ لرستان آشکار شود فهرستی از همه نویسندگان و مؤلفان داخلی و خارجی عصر قاجار که لرستان را کاویده‌اند تنظیم شده است و در پیوست پایانی نیز گزارشی قیاسی از سیر تطور جمعیت طوایف لرستان تدوین شده است.

والی‌زاده پیش از این آثار مختلفی را تصحیح و منتشر ساخته است که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های مقصود جهان، سفارت‌نامه موفق‌الدوله، سفارت‌نامه فطن‌السلطنه، سفرنامه معین‌السلطنه، نامه لرستان، ترانه‌های زنان زاگرس و کتاب شناخت اشاره کرد.

کتاب «ژغرافیای لرستان» با پژوهش، تصحیح و تحشیه ساسان والی‌زاده در ۲۴۰ صفحه قطع وزیری جلد سخت از سوی انتشارات هاویر خرم‌آباد به بازار نشر عرضه شده است.

والی‌زاده کتاب را به کوشندگان فقید فرهنگ لرستان محمدرضا والی‌زاده معجزی و اسفندیار غضنفری امرایی تقدیم کرده است.