به گزارش سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، شاید با شنیدن نام یمن، یاد جنگ و بحران در این کشور بیفتیم اما باید بدانیم، یمن، نسخه‌های خطی و ارزشمند بسیاری دارد و در تمام کتابخانه‌های این کشور تقریباً نسخه‌های خطی کمیاب نگهداری می‌شود. نسخه‌های خطی مرتبط با شاخه‌های مختلف مذهب شیعه، آثار ارزشمندی در حوزه علوم اسلامی از جمله این نسخه‌هاست. از نظر دوره تاریخی، این نسخه‌ها اکثراً مربوط به صدر اسلام تا قرن ششم است. بسیاری از نسخ خطی این کشور به خاطر بی‌توجهی، جنگ و آسیب‌های دیگر از بین رفته و تعدادی نیز به کشورهایی مانند ایتالیا، آمریکا، اسپانیا، آلمان، فرانسه، ترکیه، مصر و به عربستان سعودی منتقل شده است.
حبیب‌الله عظیمی، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی کتابخانه ملی می‌گوید: «تعدادی از نسخه‌های خطی کمیاب و ارزشمند یمن را سوداگران و قاچاقچیان از کشور خارج کرده اند. به‌گفته وی، نسخه‌های خطی خارج شده از کشور یمن به دو دسته تقسیم می‌شود. بخشی از این نسخه‌ها به کشورهای اروپایی رفته که در این بخش جای نگرانی نیست؛ زیرا این نسخه‌ها در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز آرشیوی درشرایط استاندارد نگهداری می‌شوند. بخشی از این نسخه‌های خطی نیز مرتبط با شیعه است که ازسوی سلفی‌ها و وهابی در یک مقطعی از کشور یمن خارج شده و خطر نابودی آنها بسیار زیاد است. براساس گزارش‌های بازدید از کتابخانه‌های یمن در سالهای گذشته، نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های این کشور شرایط مناسبی ندارند.»
«کتابخانه احمد عبذالقادر، کتابخانه سیدیحیی شرف‌الموید، کتابخانه القاسمی، کتابخانه المقحفی، کتابخانه الزارحی، کتابخانه فاطر ابوعلی، کتابخانه الثاری، کتابخانه علامه حسن بن القاسم السراجی، کتابخانه سیدالشرف احمد متوکل، کتابخانه عبدالوهاب القاضی، کتابخانه السراجی، کتابخانه الجامع، کتابخانه الموسسه، کتابخانه جامع الحوث» ازجمله مراکزی هستند که نسخه‌های خطی ارزشمندی در آنها وجود دارد.
نگاهی به تاریخچه کتابخانه مسجد صنعا
بر اساس روایات تاریخی، پیامبراکرم (ص)، هنگام دعوت مردم یمن به دین اسلام، یکی از انصار «مدینه» را به‌عنوان والی به این کشور اعزام کردند و به وی دستور دادند، مسجدی در شهر صنعا بنا کند. آن حضرت مکان و جهت قبله این مسجد را نیز شخصاً تعیین کردند.
بر اساس آنچه درباره مسجد جامع یمن گفته می‌شود، این مسجد همان مسجد جامع شهر صنعاست که در زمان پیامبر بنا شده است؛ مسجدی با سه کتابخانه به نامهای کتابخانه «جامع کبیر» یا «دارالمخطوطات»؛ «کتابخانه شرقی» در قسمت شرقی مسجد و «کتابخانه غربی» در قسمت غربی مسجد.
«دارالمخطوطات» یا همان «جامع کبیر» مدتی پس از کشف نسخه‌های خطی در شهر صنعا ایجاد شده است. این کتابخانه کنار کتابخانه ملی یمن «دارالکتب الیمنیه» و مرکز اسناد ملی و اطلاع‌رسانی، از مهم‌ترین مراکز کتابخانه‌ای و فرهنگی کشور است.
کشف قرآن منصوب به حضرت علی (ع) در بازسازی مسجد جامع صنعا
سال ۱۹۷۲ میلادی هنگامی که گروهی از باستان‌شناسان فرانسوی در حال بازسازی مسجد جامع شهر صنعا بودند، ۱۲ قرآن خطی، ازجمله نسخه خطی منسوب به امام علی (ع) و بیش از ۴ هزار نسخه خطی مربوط به صدر اسلام و دوره خلفای اموی را در این مسجد کشف کردند. این منابع اکنون در کتابخانه مسجد نگهداری می‌شود.
این نسخه‌ها با توجه به اینکه در فضایی مشابه فضای خلاء مانده بودند، بعد از کشف، آسیب جدی ندیده بودند.
حبیب‌الله عظیمی، استاد دانشگاه، نسخه‌شناس و عضو هیئت علمی کتابخانه ملی می‌گوید: «نسخه‌های خطی زیادی از قرن پنجم و ۶ هجری قمری در کتابخانه‌های یمن وجود دارد. دو کتابخانه جامع کبیر و «دارالمخطوطات» شهر صنعا از مراکزی هستند که حجم زیادی از نسخه‌های خطی این کشور را در خود جای داده‌اند.
این استاد دانشگاه درباره تعداد نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های این کشور می‌گوید: «در اکثر کتابخانه‌های دولتی و خصوصی کشور یمن اکثراً نسخه‌های خطی قدیمی یافت می‌شود؛ البته در حال حاضر براساس اعلام رئیس سازمان کتاب یمن، حدود ۴۸ هزار نسخه خطی در کتابخانه‌های یمن وجود دارد.»
ضرورت دیجیتال‌سازی و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی یمن
یکی از راه‌های نگهداری از نسخه‌های خطی تهیه میکرو فیلم و عکس از آن‌هاست. مرکز «معهد المخطوطات العربیه» قاهره و اتحادیه عرب در یک مقطعی از نسخه‌های خطی در یمن عکسبرداری کردند و میکرو فیلم آنها موجود است.
از دهه ۸۰ نیز بخش‌های دولتی کشور ایران مانند مرکز اسناد وزارت امور خارجه، رایزن فرهنگی سفارت ایران در صنعا و کتابخانه ملی ایران، طرح تهیه میکرو فیلم، لوح فشرده و دیجیتال‌سازی از نسخه‌های خطی را دنبال کردند. برای تهیه یک بانک اطلاعاتی از نسخه‌های خطی کشور یمن، فهرست‌نویسی و تهیه نسخه دیجیتال، یک ضرورت است.
تاریخچه همکاری ایران و یمن در بخش کتابخانه‌ای
سال ۱۳۷۶ بین وزیر اوقاف و ارشاد یمن و رئیس کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی در قم قرارداد همکاری در بخش چاپ فهرست دستنویسهای کتابخانه غربی، و نیز عکسبرداری از دستنویسهای کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن، از جمله «جامع کبیر» و آموزش مرمت نسخه‌های خطی به امضا رسید.
عظیمی در این باره می‌گوید: «کتابخانه ملی و آستان قدس، به‌عنوان دو کتابخانه مهم و بزرگ کشور می‌توانند نسخه‌های خطی کشور یمن را شناسایی و دیجیتال‌سازی کنند. این اتفاق موجب ثبت این منابع و در نتیجه امکان سرقت آن کمتر می‌شود.»
فهرست‌نویسی مزیت دیگری است که بعد از دیجتال‌سازی و مشخص شدن منابع می‌تواند از سوی فهرست‌نویسان کشور انجام شود؛ زیرا فهرست نویسی باعث ثبت نسخه‌های خطی می شود و آنها را از خط سرقت حفظ می‌کند.
حضور یمن به‌عنوان میهمان ویژه نمایشگاه کتاب فرصت خوبی برای مراودات کتابخانه‌ای به خصوص برای کتابخانه ملی، کتابخانه ملک، آستان قدس و حتی نهاد کتابخانه‌های عمومی است. این کتابخانه‌ها می‌توانند با کتابخانه‌های کشور یمن وارد تعامل شوند تا نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های این کشور را شناسایی کنند.
حضور رئیس سازمان کتاب یمن فرصت مغتنمی برای انعقاد قرارداد دیجیتال‌سازی منابع، تعامل برای برگزاری دوره‌های آموزشی فهرست‌نویسی مشترک میان دو کشور و حمایت مادی و معنوی برای حفاظت از آرشیوها و کتابخانه‌های این کشور است که در بحران جنگ قرار دارند، این تعاملات می‌تواند نسخه‌های خطی شیعی و اسلامی زیادی را وارد کشور کند.
نظر شما