سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - علی کریمی استاد پژوهش هنر و تاریخ هنر اسلامی: هوش مصنوعی را می‌توان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین ابداعات و اختراعات بشر در دورهٔ معاصر دانست. در همان آغاز ورود هوش مصنوعی به عرصه‌های مختلف زندگی انسان‌ها در جوامع، کاربرد و کارکرد محسوس آن نیز مشاهده شد. در نتیجه، زمینهٔ ظهور تغییرات اساسی در عرصه‌های مختلف زیست بشر همچون فرهنگ را رقم زد. در این یادداشت، نقش و جایگاه هوش مصنوعی در فرهنگ و هنر تمدن اسلامی معرفی و بررسی می‌شود؛ چرا که ایران اسلامی، همواره در گسترش فرهنگ و هنر در تمدن نوین اسلامی پیشگام و نقش‌آفرین بوده‌است.

هوش مصنوعی مخفف AI است؛ اصطلاحی که در سال ۱۹۵۶ مطرح و ابداع شد. این تکنولوژی، یک فرآیند علمی و صنعتی در جوامع مختلف است که امور مهم زندگی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در یک تعریف ابتدایی می‌توان هوش مصنوعی را علم و مهندسی ساخت ماشین‌های هوشمند، به‌ویژه برنامه‌های رایانه‌ای هوشمند دانست. در واقع، یکی از کارکردهای هوش مصنوعی را می‌توان شبیه‌سازی عملکردهای انسانی دانست. باید در نظر داشت اگر ما به هوش مصنوعی توجه می‌کنیم، به معنای حذف انسان و جایگزینی رباط نیستیم، بلکه به دنبال انسانی متحول‌گرا و اندیشه‌نگر در مسائل مهم هستیم. بنابر توضیحات، این رویداد بزرگ می‌تواند تغییراتی کلان را در زمینهٔ امور فرهنگی ایجاد کند و تمدن اسلامی ایران نیز از این روند پیروی کرده‌است.

یکی از مواردی که همواره هوش مصنوعی آن را تحت‌تأثیر قرار داده و مورد هدف‌اش بوده‌است، مقولهٔ فرهنگ است. فرهنگ چیست؟ انباشته‌ای از هنر، آداب‌ورسوم و باورها، نوع زندگی مردم، سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی و هر مورد دیگری که ما به‌عنوان یک نشانهٔ ارزشی و فرهنگی درک می‌کنیم. فرهنگ از مجموعهٔ باورها و عقاید، ارزش‌ها، هنجارها و نمادها تشکیل شده‌است. ارزش‌ها و عقاید، سطح اصلی فرهنگ و هنجارها و نمادها سطح فرعی فرهنگ جوامع بشری هستند. تحولات فرهنگی به سطح اصلی و تغییرات فرهنگی به سطح فرعی ارتباط دارند. عوامل مختلفی در طول تاریخ سبب تحول و تغییر فرهنگی شده‌اند؛ از جمله جنگ و بلایای طبیعی، اختراعات و اکتشافات، شخصیت‌ها و مفاخر و امثالهم. حال، چهار عامل فکری اصلی را که می‌توانند در این تحول و تغییر نقش داشته باشند را معرفی می‌کنیم:
۱- نوآوری و نوجویی
۲- پذیرش و درک اجتماعی
۳- طرد اجتماعی
۴- تلفیق و انطباق

به صورت خلاصه، مورد اول یعنی کنجکاوی علمی بشر، که در ذات او نهفته است. مورد دوم یعنی استقبال اکثریت یک جامعه از عنصر فرهنگی جدید و نو، مورد سوم یعنی جابه‌جایی عناصر فرهنگی در جامعه و جایگزینی عنصر مطلوب‌تر به‌جای عنصر پیشین و مورد چهارم یعنی جای‌گیری نهایی عنصر جدید در جامعه.

حال، در این بخش به این موضوع می‌پردازیم که هوش مصنوعی چگونه می‌تواند به ترویج و اشاعهٔ فرهنگ اسلامی در تمدن نوین بپردازد. اسلام به‌عنوان یک دین کامل و الهی، آداب و رسوم خاصی با خود دارد. این آداب و رسوم فرهنگ اسلامی را هویت بخشیده‌است. فرهنگ اسلامی در جوامع گوناگون سطوح معنایی متفاوتی دارد، اما عمق معنایی آن در همهٔ جوامع اسلامی یکسان است. یکی از وظایف مسلمانان، تبلیغ دین مبین اسلام و مذهب شیعه، در جهان است‌. تا کنون، ما در این امر موفق بوده‌ایم و در جامعهٔ جهانی مطرح شده‌ایم. اما در کنار روش‌های معمول و رایجی که در جهت اشاعهٔ فرهنگ اسلامی وجود دارد، آموزش شیوه‌های مربوط به استفاده از هوش مصنوعی در این زمینه می‌تواند بسیار اثرگذارتر باشد.

هوش مصنوعی با ورود خود به عرصه‌های مختلف، مقبولیت بسیاری نزد نهادها، سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس علوم دینی قرار گرفت. پس از اعتبار لازم نزد اندیشمندان اسلامی برخوردار است. یکی از ابزارهای تبلیغاتی وابسته به هنر هوش مصنوعی، فضای مدیا و اجتماعی است. بدین وسیله می‌توان براساس جست‌وجوی افراد و مراکز تأثیرگذار، مطالب مفیدی در این راه به نمایش گذاشت و واقعیت‌های تمدن اسلامی را ابراز کرد. تمام شبکه‌های مجازی می‌توانند در این عرصه کمک کنند؛ آنچه مهم است نحوهٔ مدیریت و استفادهٔ مطلوب و بهینه از آنهاست که به کامپیوتر، رسانه‌های مجازی و ارتباطی، داده ارائه می‌شود، آموزش و برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد، و در نهایت آموزه‌های فرهنگ اسلامی در قالب هنری منتشر می‌شود. تفکر خلاق از سوی انسان است، کامپیوتر و هوش مصنوعی بنا به محدودیت‌های تحلیلی خود، فقط نحوهٔ بیان و نوع آن را برعهده دارند. چراکه بخشی از ماهیت فرهنگ اسلامی، برآمده از علوم الهی و کشف‌وشهود است و در اینجا هوش مصنوعی که سیستم کاملاً متفاوتی دارد، نمی‌تواند بر اندیشهٔ انسان پیشی بگیرد. در نتیجه نقش‌آفرینی انسانی، بارز می‌شود. اما در عین‌حال، هوش مصنوعی است که می‌تواند در ترویج و تبلیغ دین اسلام کمک قابل‌توجهی کند.

می‌توان نتیجه گرفت که علم و تکنولوژی، از جمله هوش مصنوعی و زیرمجموعه‌های آن، نقش بسیار چشمگیری در عرصه‌های گوناگون فرهنگی دارند. با توجه به گسترش و معرفی روزافزون آن، انتظار می‌رود به‌زودی بخش‌های مهمی از زندگی هنری بشر، کاملاً در حیطهٔ ابزارهای وابسته به هوش مصنوعی قرار گیرد. طبق بررسی‌ها، دانشمندان تمدن اسلامی ایران در تحقیقات و برنامه‌های خود از هوش مصنوعی برای پیشبرد اهداف استفاده می‌برند و با کمک آن به نتایج و دستاوردهای قابل‌توجهی نیز رسیده‌اند. این بازخوردها در جامعه به ما امید می‌دهد که با پیشرفت هوش مصنوعی و توسعهٔ نقش آن، دانشمندان و پژوهشگران فرهنگ اسلامی نقش‌آفرینی بیشتری در حوزه‌های گوناگون فرهنگی جهان اسلام داشته باشند. به هر روی، جامعه و تمدن اسلامی تحت‌تأثیر این فناوری نوین است و با گسترش مرزهای ارتباطی این امر بیشتر محقق می‌شود. حتماً ضروری است؛ متولیان فناوری، علوم نوین و فرهنگ اسلامی، همگی دست‌به‌دست هم بدهند و با توجه به نیازها و اقتضائات زمانه، به این موضوع با نگاه کلان تعمق ورزند و هرچه بیشتر به مبحث هوش مصنوعی و سیر تحولی آن در جامعه بپردازند. در این زمینه، دو رویکرد آموزش تئوریک و آموزش تکنولوژیک مطرح می‌شود. مباحث تئوری یا نظری، پشتوانهٔ تحقیقاتی و پژوهشی و آماری را فراهم می‌کند. مانند تعریف هوش مصنوعی، الزامات آن، دسته‌بندی‌ها، ابزارها، کارکرد، تحلیل مبانی و غیره و مباحث فناورانه مربوط به دانش موردنیاز در ساخت و تولید هوش مصنوعی است. بدین ترتیب، می‌توان گفت ساختارها و بدنه‌های دولتی، اعم از وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌ها، مراکز اداری، دانشگاهی، تحقیقاتی و علمی در راستای ارائهٔ خدمات و پایه‌گذاری زیرساخت‌های ویژه نقش اصلی، پررنگ و اساسی دارند. امید که با نگارش چنین جستار و مقدمه‌ای، زمینهٔ تألیف متون ترویجی و تحقیقی بیشتری در جهت تبیین ویژگی‌ها، اهداف، ماهیت و همچنین فرهنگی‌سازی استفاده از هوش مصنوعی برای شروع فعالیت‌های هنری وابسته به آن، فراهم آید.