به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عسکر بهرامی، عضو هیئت علمی دانشگاه جهان اسلام در نشست نقد و بررسی کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ» سفرنامه سرراجر استیونس (سفیر کبیر بریتانیا در ایران) که سه‌شنبه ۱۶ مرداد ۱۴۰۳ در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد، گفت: سفرنامه‌ها به عنوان منابع مهم و دست اول، اطلاعات بسیار خوبی را در مورد پژوهش‌هایی که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند به ما می‌دهند.
وی افزود: سفرنامه‌ها معمولاً حاصل دیدار و برداشت شخص بازدیدکننده است. یکسری رفتارها و آداب و رسوم شاید مورد توجه ما نباشد اما مورد توجه یک بیگانه قرار می‌گیرد. با توجه به عنوان کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ»، آیا می‌توان این کتاب را سفرنامه تلقی کرد یا باید حضرنامه نامید؟ سرراجر استیونس چهار سال در ایران حضور داشت، یکسری کتاب را خواند، از مکان‌هایی بازدید کرد و سپس چیزهایی نوشت. سه فصل کتاب مسائلی کلی را بیان می‌کند، بخش دوم گشت‌وگذاری درباره ایران است و برخی قسمت‌ها را از کتاب‌های دیگر نقل می‌کند.
بهرامی بیان کرد: این دست از منابع به دو گروه تقسیم می‌شود؛ یک دسته سفرنامه است و شرح کاملی دارد و توصیفی است. اما گروه دوم اطلاعات را از منابع دیگر برمی‌دارند و با مطالعه منابع تاریخی جغرافیایی آنها را کامل می‌کنند. استیونس سیاستمدار است، نمی‌تواند مرتکب خطاهای تاریخی نشود با این وجود از منابع خیلی خوب استفاده کرده است که این یکی از نقاط قوت کار است. مخاطب این کتاب انگلیسی زبان‌ها و مردم بریتانیا هستند و این را از اطلاعاتی که در کتاب ارائه شده است، می‌توان دریافت.
وی گفت: استیونس درباره واژه پرشیا توضیح می‌دهد و آن را مانند ارتباط انگلستان به بریتانیا می‌داند یعنی انگلستان بخشی از بریتانیا است و این نشان می‌دهد که مخاطب او انگلیسی‌ها بوده‌اند. او کتاب را در دو بخش تدوین کرده است؛ کلیات سرزمین و تاریخ در بخش نخست و بخشی دیگر با بهره‌گیری از منابع گوناگون تدوین شده است. ایران با بسیاری از ویژگی‌ها شناخته می‌شود؛ چند درصد از مخاطبان می‌دانند که صوفی چیست و یا مرتبط با دوره صفویه است، این بیشتر ذوقی است. در شناخت ایران «مهد تمدن آریایی» شاید رساتر باشد.
بهرامی افزود: دقت نویسنده در قسمت تاریخی نظر خواننده را جلب می‌کند، به دوره پهلوی که می‌رسد به دلیل اینکه ارتباطی با این دوره داشت، خیلی وارد مسائل نمی‌شود. در مورد بنیانگذار سلسله پهلوی می‌نویسد، «به عنوان شاه بر تخت نشست، او یکی از باصلابت‌ترین اشخاص است.» باصلابت «مخوف» هم معنی می‌دهد که در ترجمه انعکاس پیدا نکرده است. البته ترجمه چنین کتاب‌هایی در این روزگار مشکلات خاص خود را دارد.
وی بیان کرد: باید از ناشر گلایه کنم، زیرا باید وقت و هزینه بیشتری را به چاپ این کتاب اختصاص می‌داد تا کتاب بهتر چاپ شود. قسمت نمایه شماره صفحه ندارد، به نوعی شتابزدگی و کج سلیقگی در چاپ کتاب به چشم می‌خورد. این در حالی است که کتاب بسیار حرمت دارد و باید در چاپ خوب دربیاید.
بهرامی با بیان اینکه کمتر سفرنامه‌ای را دیده‌ایم که با دید منفی از ایران سخن بگوید، گفت: اغلب سفرنامه‌نویسان از ایران تعریف کرده‌اند اما باید بپذیریم که ممکن است اتفاقی منفی نیز برای شخص در حین سفر رخ بدهد که این دلخوری در جاهایی از سفرنامه بیان شود و در ادامه از سوی مترجم حذف شود. نحوه نگارش اغلب سفرنامه‌ها بستگی به شخصیت نویسنده دارد. اما استیونس چیز بدی را بیان نکرده و کتاب او بیشتر توصیف آثار است، انگار با مردم خیلی دم‌خور نبوده است. در کل توصیف‌های کتاب توصیف‌های زنده نیست.
وی افزود: مطالب چنین کتاب‌هایی آنقدر اهمیت دارد که اگر نکته‌ای عوض شود، کل جمله به هم می‌ریزد.
«در سرزمین صوفی بزرگ» یک کتاب مرجع محسوب می‌شود
همچنین محمدرضا یگانه، دانشیار جامعه‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در این نشست گفت: غیر از سفرنامه‌های روسی که در مورد ایران با کینه‌توزی برخورد می‌کنند، بقیه نگاهشان ترکیبی از مثبت و منفی است. البته ممکن است نگاهشان منفی باشد اما دروغ نگفته‌اند، چون مخاطبشان ایران نبوده است. این انتظار از سفیر انگلستان که بخواهد همواره مثبت بیان کند هم اشتباه است. ممکن است کسی که به ایران می‌آید، اغراض دیگری داشته باشد. به نظرم ما باید انتظارات خود را از سفرنامه‌ها معقول کنیم.
وی افزود: «در سرزمین صوفی بزرگ» کتاب خوبی است و برای کسانی که می‌خواهند به ایران بیایند یک کتاب مرجع محسوب می‌شود. سفرنامه منبع تاریخ اجتماعی ایرانی است. نگاه ما باید به سفرنامه یک نگاه تداومی تکمیلی باشد. اطلاعات باید به صورت زنجیره‌ای یعنی سفرنامه به سفرنامه تکمیل شود و خیلی مهم است که هر سفرنامه را به صورت تک تک نبینیم.
یگانه بیان کرد: به سفیر انگلیس بعد از کودتا اجازه ورود به قم را نمی‌دهند، چون کودتا کرده و نجس است! تعبیر نجس از دوره صفوی شروع شده و تا دوره ناصرالدین شاه هم ادامه دارد. «ارباب نجس» تعبیر متناقضی است که ایرانیان داشتند. در دهه سی، سفیر انگلیس نمی‌توانست به حرم امام رضا (ع) برود. نجاست مسئله جالبی است و جایگاه شرق‌شناسانه دارد. این تعبیر نشان می‌دهد که ایران با عثمانی و نقاط دیگر متفاوت است. در تعریف رسمی از سفرنامه باید بگوییم که سفرنامه یک ژانر ادبی است. به عنوان یک داده می‌توان بر روی سفرنامه کار کرد.
وی گفت: در مورد این کتاب باید بگویم که ایرادی ندارد، توضیحات ناشر به کتابی اضافه و یا حذف شود اما سه نقطه باید قرار بگیرد و بخشی از کل نباید حذف شود. نظام سانسور گاهی معنا را به طرز غلطی عوض می‌کند. توضیح صوفی بزرگ از این نظر مهم است که نزدیک‌ترین هویت ما در دوره صفویه ساخته شده است. پادشاهی، ایرانیت و اسلامیت ترکیبی است که از زمان صفویه ایجاد شده است. هویت ما هنوز صفوی است.
یگانه افزود: بخش مهمی از کار چاپ هر کتاب بعد از ترجمه، آماده‌سازی کتاب است تا شکیل به دست خواننده برسد. تانی در چاپ کتاب بسیار مهم است. امیدواریم این کتاب با تانی و حاشیه بیشتری تجدید چاپ شود. فشار آوردن به ناشر باعث می‌شود که کتاب خوشخوان‌تر شود و سفرنامه‌خوان‌ها خوشحال‌تر شوند.
گزارش استیونس برای روزگار ما یک سند تاریخی همزمان، مستند و با ارزش است
علی‌محمد طرفداری، مترجم کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ» سفرنامه سر راجر استیونس (سفیر کبیر بریتانیا در ایران) در این نشست گفت: ماجرای انتخاب این کتاب برای ترجمه و پژوهش به زمان تالیف کتاب «از گنج‌یابی تا باستان‌شناسی: ایران‌شناسان اروپایی و باستان‌شناسی ایران در دوره قاجار و پهلوی اول» برمی‌گردد. آن کتاب بر مبنای گزارش‌ها و سفرنامه‌های اروپاییان استوار بود و ضمن تالیف آن باید سفرنامه‌های بسیاری را بررسی می‌کردم. طی آن پژوهش بود که به این سفرنامه برخوردم که طبعاً در آن زمان هنوز ترجمه نشده بود و من بعد از پایان نگارش کتاب مذکور به این سفرنامه برگشتم و دیدم که یک منبع ارزشمند ایران‌شناسی است و صرف‌نظر از جایگاه استیونس شایسته است که چنین منبع با ارزشی در حوزه مطالعات ایران‌شناسی ترجمه و چاپ شود.
وی افزود: تقریباً دو سال درگیر ترجمه این کتاب بودم. در اواخر کار به خاطر آوردم که بر اساس کتاب خاطرات اردشیر زاهدی، وی از دوستان نزدیک راجر استیونس بوده است و از آنجا که زاهدی تنها رجل ایرانی در قید حیات بود که استیونس را به خوبی می‌شناخت، شایسته دیدم تا بنا به ضرورت مطالعات تاریخی به او رجوع شود. در واقع، این رجوع یک رجوع مورخانه بود که البته فراز و نشیب زیادی داشت. زاهدی ابتدا از این امر چندان استقبال نکرد، اما بعد از ملاحظه متن ترجمه، به کلی تغییر موضع داد و ضمن استقبال جدی از پیشنهاد نگارش مقدمه‌ای بر ترجمه فارسی کتاب، از ترجمه کتاب نیز که برای نخستین بار اتفاق می‌افتاد، ابراز خوشحالی بسیاری کرد.
طرفداری با بیان اینکه متن کامل کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ» برای نخستین بار از سوی او ترجمه شده است، بیان کرد: بخش‌هایی از فصل اصفهان این کتاب سال‌ها قبل از سوی فیروز اشراقی ترجمه شده و در کتاب اصفهان در سفرنامه‌ها ذکر شده بود، اما بعضی ارجاعات غلط از سوی برخی پژوهشگران به این اثر، این شبهه را پیش آورده بود که گویا کتاب سفرنامه استیونس قبلاً به فارسی برگردانده شده است، در حالی که متن کامل کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ» برای اولین بار ترجمه شده و در سال ۱۴۰۲ منتشر شده است. وی در ادامه گفت: زمانی که ترجمه متن به اتمام رسید، بعضی تغییراتی که به ناگزیر در روند چاپ کتاب پیش آمد، باعث شد کتاب آن‌طور که شایسته و بایسته است به زیور طبع آراسته نشود و بعضی اشکالات در طرح جلد کتاب موجب شد که کتاب عملاً دوباره به چاپ برسد. ضمن اینکه به دلیل تغییرات مورد اشاره و بعضی محدودیت‌های زمانی، فهرست اعلام کتاب نیز هیچ‌گاه از نظر ذکر شماره صفحات کامل نشد.
مترجم کتاب «در سرزمین صوفی بزرگ» افزود: با وجود اینکه نویسنده کتاب سفیر بریتانیا است، اما بعد از ورود و اقامت در ایران به یک ایران‌شناس بدل می‌شود و از این رو کتاب او رنگ و بوی سیاسی ندارد و عمدتاً به صورت یک منبع ارزشمند ایران‌شناسی همراه با ارائه توصیف‌های دقیق از آثار باستانی و تاریخی ایران درمی‌آید، آثاری که بعضی از آن در طول دهه‌های گذشته از میان رفته‌اند و لذا گزارش استیونس از این آثار برای روزگار ما یک سند تاریخی همزمان و مستند و با ارزش است.
نظر شما