سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، الهام بهروزی: بارها از رشادت‌ها و جانفشانی‌های شهدا و ایثارگران و رزمندگان غیور ایرانی در طول هشت سال دفاع مقدس در رسانه‌‎ها و کتاب‌ها گفته و نوشته شده است اما هنوز بخش‌هایی از این جنگ تحمیلی خانماسوز باقی مانده که بسیاری از آن بی‌خبرند. برای مثال خیلی از افراد نمی‌دانند که پس از سقوط بندر خرمشهر و از بین رفتن بخش‌های مهمی از تأسیسات بندری و غرق شدن شمار زیادی از کشتی‌های پهلوگرفته در اسکله بندر امام خمینی (ره) در خوزستان، چطور شد که کشور توانست ضروری‌ترین مایحتاج و پیش‌نیازهای خود را در جهنمی که صدام و همداستانان بی‌رحمش ساخته بود، تأمین کند؟!

در این زمان بحرانی، بوشهر ناجی کشور شد و در زنجیره تأمین کشور به نقش‌آفرینی پرداخت. در این میان، اداره کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر که نقش مهمی در زنجیره تأمین و لجستیک دریایی داشت، با مسئولیت‌شناسی و مدیریت اقتضائی مدیران وقت و تدابیر راهکارهای موثر به فعال‌ترین بندر تدارکاتی و پشتیبانی کشور مبدل شد. این بندر در این بازه زمانی با توسعه اسکله‌های خود و اسکورت کاروانی کشتی‌ها و همچنین مشارکت در برخی از عملیات‌های نظامی، نقش شگرفی را در دوران جنگ ایفا کرد؛ نقشی که کمتر افرادی بدان آگاهی دارند.

سیدحسام مزارعی، نویسنده جنوبی که علاقه بسیار به ژانر تاریخی و سفرنامه دارد و خود از نیروهای باتجربه اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر است، با نگارش یک مجموعه دو جلدی به نام‌های «زنجیره تأمین» (زمزمه‌های روشن، ۱۳۹۹) و «خاک خاک آب» (زمزمه‌های روشن، ۱۴۰۰) ضمن تشریح موارد مذکور، به تبیین اهمیت بندر بوشهر با نقش‌آفرینی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در زنجیره تأمین ایران در طول جنگ تحمیلی پرداخته است. او این مجموعه را روایت هشت سال پایداری و مقاومت و از جان گذشتن‌ها و جانبازی‌های کارکنان اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر که سربازان بی‌سنگر هشت سال دفاع مقدس بودند، دانسته است.

روایت‌های تازه و کمتر شنیده شده مزارعی از جنگ در این دو مجموعه مفصل بهانه‌ای شد تا با او در باب چگونگی تبدیل بوشهر به فعال‌ترین بندر تدارکاتی ایران در دوران جنگ، نقش نیروهای اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر در این دوران حماسه‌ساز، چگونگی هدف قرار گرفتن کشتی‌های رافائل و ایران‌چمران در پهنه آبی بوشهر و… به گفت‌وگو بنشینیم.

- چطور شد که به فکر نگارش مجموعه‌ای با محوریت «نقش اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر در دوران دفاع مقدس» افتادید؟

سال ۹۸ به‌صورت خودجوش در هفته‌نامه «نسیم جنوب» بیش از ۱۲ خاطره از همکاران در دوران جبهه و دفاع مقدس منتشر کردم و همین موجب شد که پایگاه مقاومت بسیج بلال حبشی سال بعد، درست چهار ماه مانده به هفته دفاع مقدس، از من بخواهد که کتابی را در این زمینه منتشر کنم (این پایگاه همزمان با جنگ یعنی در سال ۱۳۶۵ با حضور نیروهای مومن و انقلابی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر تاسیس شد.)، با اینکه ابتدا توافق شد که ۵۰ درصد کتاب درخواستی را همین مطالبی که پیش‌تر در هفته‌نامه مذکور منتشر کردم، تشکیل بدهد ولی در نشست دوم، از من خواسته شد که این مطالب برای جلد دوم این مجموعه در نظر گرفته شود و در جلد اول صرفاً باید به نقش اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در دفاع مقدس پرداخته شود. با اینکه وقت زیادی نداشتم اما در طول ۴ ماه جلد اول این مجموعه به نام «زنجیره تامین» نوشته شد و جلد دوم آن هم درست یک سال بعد با حمایت اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر با نام «خاک خاک آب» (حاوی خاطرات شفاهی رزمندگان این اداره‌کل از سال‌های جنگ) به نگارش درآمد و راهی بازار کتاب شد.

این مجموعه برای نخستین بار است که در ژانر ادبیات پایداری و مقاومت با نقش‌آفرینی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر، از رشادت‌ها و جانفشانی‌های کارکنان این اداره‌کل در دوران جنگ رونمایی می‌کند.

- شما در جلد اول این مجموعه، ضمن بازنمایی موقعیت بندری بوشهر در دوران پیش از جنگ، از رونق این بندر در دوران جنگ نوشتید که به یکباره به مرکز ثقلی در زنجیره تامین کشور در روزهای بحرانی مبدل می‌شود!

با توجه به نگاه ویژه پهلوی اول و دوم به بنادر خوزستان به‌واسطه نفت و دسترسی ریلی، رونق و اعتبار سابق بندر بوشهر در دوره پهلوی از دست رفته بود تا جایی که اکثر تجار بوشهر به سمت خوزستان نقل مکان کردند. با آغاز جنگ تحمیلی و به تبع آن سقوط بندر خرمشهر و کاهش چشمگیر فعالیت بندر امام خمینی (ره)، این بندر بوشهر بود که با وجود کمبود اسکله، عمق کم کانال دسترسی و بارانداز محدود، به نوعی جور بنادر دیگر کشور را به دوش کشید و مجدداً رونق گذشته خود را از سر گرفت و به یکی از پررونق‌ترین و فعال‌ترین بنادر تدارکاتی و پشتیبانی تبدیل شد.

به نقل از رئیس کارگزینی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر، کل پرسنل این اداره‌کل در زمان جنگ، هزار نفر (شامل نیروهای کارگری و کارمندی) بوده که حدود ۷۰۰ نفر به‌صورت کوتاه‌مدت یک‌ماهه و حداکثر سه‌ساله به صورت متناوب در جبهه حضور داشتند. در این میان، از پرسنل واحد عملیات، ۱۲۰ نفر از پرسنل شناورها بوده و ۲۰ نفر نیز جانباز و شهید شدند.

- چرا «رنجیره تامین» و «خاک خاک آب» را برای عناوین این مجموعه دفاع مقدسی برگزیدید و از نام‌های دیگری که مستقیماً به بوشهر و جنگ مرتبط می‌شد، استفاده نکردید؟

ببینید وقتی تمامی مایحتاج جنگ از جمله سیم خاردار، موتورسیکلت و حتی پنیر مصرفی رزمندگان از خارج می‌آمد و همچنین مایحتاج ضروری و کالاهای اساسی مردم از طریق دریا جابه‌جا می‌شد، بیشتر به اهمیت عملیات اسکورت کاروانی کشتی‌ها از بندر بوشهر به بندر امام خمینی (ره) پی می‌بریم. همانطور که اشاره کردم با سقوط بندر خرمشهر این بندر بوشهر بود که به نوعی جور دیگر بنادر کشور را کشید و چرخه تامین کالاهای اساسی کشور را حفظ کرد. انتخاب عنوان «زنجیره تامین» برای جلد اول این مجموعه در راستای بازشناسی نقش بی‌بدیل بندر بوشهر در تامین کالای اساسی مردم و جبهه‌های جنگ صورت گرفت.

اما در خصوص نام دومین کتاب این مجموعه که دربردارنده خاطرات شفاهی کارکنان اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در دوران جنگ است، باید یادآور شوم که «خاک خاک آب» برگرفته از تماس رادیوئی و VHF است که با توجه به شغل خودم که «کنترل ترافیک دریایی و کار با VHF» و همچنین مشابهت با بی‌سیم در جبه‌های جنگ «میثم میثم عمار» انتخاب شده است. خاک این‌جا نماد جبهه است و آب نماد دریا و دریانوردی. تلاش شده تا طراحی جلد کتاب هم کاملاً با عنوان آن هماهنگ باشد.

- با این اوصاف، «خاک خاک آب» اشاره کوتاهی به نقش اداره‌کل بنادر و دریانوردی در حفظ خاک ایران و حضور در جبهه‌های جنگ دارد که از وظایف مهم بندر بوشهر هم در بحران جنگ پرده برمی‌دارد، این‌گونه نیست؟

بله، بندر بوشهر در این مقطع حساس سه وظیفه مهم را برعهده گرفت که عبارتند از: ۱) با سقوط خرمشهر و آّبادان و در تیررس بودن بندر امام خمینی (ره)، بندر بوشهر به نوعی نقش جایگزین بنادر خوزستان را ایفا کرد. ۲) اقدام به کارهای لجستیک نظامی با در اختیار گذاشتن اسکله‌های بندر و همچنین شناورهای خدماتی به نیروهای دریایی و اعزام یدک‌کش فتح‌المبین، تبوک، کربلا و خضراء به بندر امام خمینی (ره) و اسکورت کاروان‌های کشتی‌های اعزامی به این بندر به‌صورت هفتگی -که به صورت کاروانی ۱۰ تا ۲۰ فروند کشتی تجاری اعزام می‌شد-کرد. ۳) نقش پوششی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر برای منطقه نفتی خارگ؛ به عبارت بهتر، اتاق جنگ مرکزیت آن در بندر بوشهر بود و همه ترددهای دریایی در حوزه خلیج فارس با مرکز ۴۲۱ هماهنگ می‌شد.

- شما در «زنجیره تأمین» به مشارکت اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در برخی از عملیات‌های نظامی مهم کشور مثل تسخیر اسکله الامیه عراق هم اشاره کردید، این اداره‌کل به چه شکلی در این عملیات نقش‌آفرینی کرد؟

تصرف سکوی الامیه یکی از عملیات‌های خطرناک و بسیار مهم دفاع مقدس بود، چون دشمن بعثی از طریق دو سکوی الامیه و البکر با پوشش راداری مستمر اشرافیت کامل به تمامی خلیج فارس داشت و تمامی تحرکات ایران را زیر نظر داشت. وقتی پای صحبت راهنمایان و فرماندهان وقت شناورهای خدماتی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر که در عملیات اسکورت کاروانی حضور فعال داشتند، می‌نشینیم، آن‌ها به‌مثابه سربازان بی‌سنگری بودند که از خارگ تا بندر امام خمینی در تیررس کامل موشک‌های این دو سکو بودند.

وقتی بنا شد طرح این عملیات مهم از طرف سپاه پاسداران که آن زمان شناوری برای یدک نداشت، پی‌ریزی شود یدک‌کش تازه خریداری شده اداره کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر به نام تاسوعا برای این طرح، یعنی یدک یک کشتی پوششی برای ناوچه‌های موشک‌انداز نیروی دریایی ارتش، انتخاب شد. خوشبختانه با تصرف دو سکوی الامیه و البکر که عراقی‌ها حدود شش، هفت سال از طریق آن‌ها منطقه را کاملاً ناامن کرده بودند، سیادت نیروی دریایی عراق در هم کوبیده شد. پرسنل اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان با پذیرش این ماموریت سنگین، شجاعت و از جان‌گذشتگی خود را نشان دادند.

- با این همه شجاعت نیروهای اداره‌کل بنادر و دریانوردی و نقش‌آفرینی آن‌ها در اسکورت کشتی‌های تجاری و نفتی اما این اداره‌کل در محافظت یک کشتی تاریخی و بسیار منحصربه‌فرد ایران؛ یعنی «رافائل» از گزند موشک‌های جنگده‌های عراقی در لنگرگاه بوشهر بازماند؟

ببینید به قول داریوش غریب‌زاده، رافائل فقط یک کشتی نبود، بلکه یک شهر شناور بر آب بود. رافائل به نمادی برای بوشهر درآمده بود از این‌رو برای مردم بوشهر بسیار عزیز بود. با اینکه برای حفاظت از آن در دوره‌ای از جنگ، با مهارت و تخصص کاپیتان گل‌افشان و همراهی دو یدک‌کش از خارگ این کشتی ۲۷۰ متری به اسکله شمالی بوشهر آورده و پهلو داده شد اما عراق برای مسدود کردن کانال دسترسی بوشهر؛ تنها بندر در امان مانده ایران به دلیل برخوردار بودن از پدافند قوی در آن دوران، این بار رافائل را هدف قرار داد تا با غرق کردن آن در اسکله بوشهر، کانال دسترسی فعال‌ترین بندر پشتیبانی ایران را مسدود کند.

بنابراین چاره‌ای نبود برای برهم زدن این نقشه شوم صدام، رافائل از اسکله دور و به لنگرگاه برده شود. بعد از انتقال به لنگرگاه روی آن پدافند هم نصب شد اما در یکی از شب‌های پاییزی سال ۱۳۶۲ خورشیدی، دو فروند هواپیمای عراقی در مسیر بازگشت از بمباران خارگ، کشتی‌های متوقف در لنگرگاه بیرونی بندر بوشهر را مورد اصابت قرار داده که در این بین کشتی رافائل هم مورد اصابت چندین موشک قرار می‌گیرد و نیمی از آن در آب فرو می‌رود و صبح روز بعد این کشتی بعد از نجات نیروهای مستقر در آن، کامل زیر آب می‌رود. می‌گویند هنگام فرورفتن در آب یک سونامی ایجاد کرد. متاسفانه این قوی سفید عظیم این‌گونه برای همیشه خاموش شد.

- آیا این واقعیت دارد که کشتی ایران‌سیام عامل اصلی غرق شدن این کشتی غول‌پیکر مجلل بود و کار ناتمام موشک‌های عراقی را تمام کرد؟

خیر؛ این یک تحریف تاریخی است که متاسفانه در فضای مجازی و یک مستند، وقتی از غرق رافائل می‌گویند این جمله را بارها تکرار می‌کنند که کار ناتمام موشک‌های هواپیمای عراقی را ایران‌سیام با برخورد به رافائل تمام کرده و موجب فرو رفتن آن به قعر دریا شده است.

این‌جا باید اشاره کنم که کشتی ایران‌سیام تا سال ۱۳۶۷ خورشیدی، به عنوان پدافند پیرامونی بندر خارگ بوده است و در روزهای آخر جنگ با نظر مسئولان وقت سپاه به لنگرگاه بیرونی انتقال داده می‌شود که البته مدتی بعد با توجه به باز کردن سی والو و بسته نشدن کامل آن در لنگرگاه و در نزدیکی بویه ۱ و ۲ کانال دسترسی بندر بوشهر غرق می‌شود. حال آنکه کشتی رافائل در سال ۶۲ غرق شده است و ارتباط این دو کشتی با هم واقعیت ندارد.

- اگر حرف ناگفته‌ای مانده، بفرمایید.

در مجموع تلاش کردم تا بسیاری از اتفاقات مهمی که در پهنه خلیج فارس در جریان هشت سال دفاع مقدس روی داد، به طور مستند در این مجموعه مفصل پیش روی مخاطبان بگذارم. از چگونگی تبدیل بوشهر به مهم‌ترین بندر پشتیبانی ایران در دوران جنگ و نقش اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در اسکورت کاروانی کشتی‌ها تا تسخیر اسکله الامیه و البکر عرق و سپس غرق شدن رافائل و آغاز جنگ نفتکش‌ها و بمباران کشتی سونگ پونگ در اسکله آذرپاد و مجاهدت‌های کاپیتان‌ها و نیروهای انسانی اداره‎‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر و شهادت تعدادی از آن‌ها در جریان جنگ، همه و همه را در این مجموعه گنجانده‌ام تا هرگز از حافظه تاریخی ما این رشادت‌ها و نقش‌آفرینی‌ها مسئولانه پاک نشود.

این مجموعه به سفارش و حمایت پایگاه مقاومت بسیج بلال حبشی اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر به زیور طبع آراسته شد و یکی از کامل‎‌ترین مجموعه‌هایی است که نقش اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر را در دوران دفاع مقدس مورد مداقه و واکاوی قرار داده است.