سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه خداوردی: مَتَل‌ها به‌عنوان بخشی از ادبیات شفاهی و عامیانه ایران، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ادبیات کودک دارند. بسیاری از ما هنوز ترانه‌متل‌هایی را که در کودکی شنیده‌ایم به خاطر می‌آوریم: «دویدم و دویدم»، «لی‌لی لی‌لی حوضک»، «خورشیدخانم آفتاب کن»، «جم‌جمک برگ خزون» و …. این ترانه‌متل‌ها در ذهن ما نقش بسته، بر زبان‌مان جاری شده و از نخستین گنجینه‌های زبان‌آموزی‌مان بوده‌اند.
این اشعار کوتاه که غالباً در قالب قافیه و ریتم ساخته می‌شوند، تنها برای سرگرمی کودکان طراحی نشده‌اند، بلکه در ساختار و محتوای خود آموزه‌های ارزشمندی را نیز منتقل می‌کنند. متل‌ها، روایت‌هایی ساده و آهنگین‌اند که با زبانی پر از تکرار و ریتم، دنیای کودکان را به شعر و تخیل پیوند می‌دهند. شخصیت‌های اصلی این متل‌ها اغلب حیوانات یا مظاهر طبیعت‌اند و گاهی نیز انسان‌ها در این داستان‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند.
ویژگی‌های زبانی و نقش متل‌ها در زبان‌آموزی
وقتی با کودک خردسال حرف می‌زنیم، لحن و آهنگ کلام ما نسبت به زمانی که با بزرگ‌سالان سخن می‌گوییم، متفاوت است. به این نوع گفتار در اصطلاح babytalk یا گفتار کودکانه می‌گویند. گفتار کودکانه اغلب ساده‌شده، پرتکرار، آهنگین، اغراق‌شده و ظریف‌کاری‌شده است؛ به‌طوری که بتواند توجه کودک را به خود جلب کند و پیوند او را با گوینده برقرار سازد.
متل‌ها از جمله بهترین ابزارها برای آشنایی کودکان با زبان و ساختارهای زبانی محسوب می‌شوند. این ترانه‌ها و قصه‌های کوتاه که اغلب به‌صورت منظوم و آهنگین هستند، موجب می‌شوند کودک با لحن و ریتم زبان آشنا شود و از این طریق توانایی‌های زبانی خود را تقویت کند. همچنین، به دلیل تکرار کلمات و جملات ساده، متل‌ها به کودکان در یادگیری زبان و درک مفاهیم مختلف کمک می‌کنند.
افزون بر این، متل‌ها در شرایطی که کودک در حال رشد و یادگیری زبان است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. با تکرار و حفظ این اشعار، کودک مهارت‌های زبانی خود را تقویت کرده و به‌راحتی می‌تواند در محیط اجتماعی خود ارتباط برقرار کند.
تفاوت متل‌ها با سایر گونه‌های ادبی کودکانه
یکی از پرسش‌های مهمی که در مورد متل‌ها مطرح می‌شود، تفاوت آن‌ها با سایر گونه‌های ادبی کودکانه مانند قصه‌ها و افسانه‌هاست. متل‌ها معمولاً ساختاری بسیار ساده و آهنگین دارند؛ درحالی‌که افسانه‌ها یا قصه‌ها پیچیدگی بیشتری از نظر داستان و شخصیت‌پردازی دارند.
در متل‌ها، هدف بیشتر بر انتقال ریتم و آهنگ به کودکان است تا بر روایت یک داستان پیچیده. بنابراین، متل‌ها به‌طور خاص برای تقویت مهارت‌های زبانی و حافظه شنیداری کودک طراحی شده‌اند و برخلاف افسانه‌ها که ممکن است برای تمام گروه‌های سنی جذاب باشند، مخاطبان اصلی متل‌ها کودکانی هستند که در مرحله اولیه زبان‌آموزی قرار دارند.
تاریخچه و ریشه‌های فرهنگی متل‌ها
متل‌ها در ایران از دوران کهن به‌عنوان جزء مهمی از ادبیات شفاهی و کودکانه شناخته شده‌اند و بسیاری از آن‌ها به‌طور غیررسمی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند. این روایت‌های ساده و آهنگین تحت‌تأثیر فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف ایرانی قرار دارند و هنوز هم در میان کودکان و خانواده‌ها محبوبیت دارند.
تأثیر روان‌شناختی و تربیتی متل‌ها
متل‌ها تنها به‌منظور سرگرمی کودکان طراحی نشده‌اند، بلکه از جنبه‌های روان‌شناختی و تربیتی نیز تأثیرگذارند. استفاده از زبان ساده، تکرار و آهنگ در متل‌ها موجب می‌شود که کودک به‌راحتی با آن‌ها ارتباط برقرار کند و زبان را سریع‌تر یاد بگیرد.
این اشعار به کودکان کمک می‌کنند ساختارهای زبانی پیچیده‌تر را درک کنند و از طریق تکرار واج‌ها و هجاها، مهارت‌های گفتاری خود را تقویت کنند. این ویژگی‌ها به‌ویژه در کاهش لکنت‌های زبانی که در دوران دو تا سه سالگی شایع است، بسیار مؤثرند. بازگویی متل‌ها می‌تواند به کودک کمک کند تا بر مشکلات زبانی خود غلبه کرده و مهارت‌های ارتباطی‌اش را توسعه بخشد.
از سوی دیگر، متل‌ها با ایجاد احساس لذت در کودک، او را به تکرار و بازگویی این اشعار تشویق می‌کنند. این امر به تقویت حافظه و مهارت‌های کلامی کودک کمک کرده و در رشد شناختی او تأثیرگذار است.
تخیل و دنیای فانتزی در متل‌ها
با توجه به سادگی ساختار متل‌ها، کودکان می‌توانند این اشعار را حفظ کرده و در موقعیت‌های مختلف اجتماعی از آن‌ها بهره‌برداری کنند که این امر موجب افزایش اعتمادبه‌نفس کودک می‌شود.
متل‌ها با استفاده از تصاویر و نمادهای مختلف از دنیای پیرامون کودک، در ایجاد دنیای خیالی و فانتزی برای او نقش مؤثری ایفا می‌کنند. شخصیت‌هایی چون گربه، موش، بز، پرندگان، درخت‌ها و دیگر مظاهر طبیعت که در متل‌ها حضور دارند، دنیای واقعی کودک را به دنیای پر از تخیل تبدیل می‌کنند. این امر باعث می‌شود که کودک علاوه‌بر آشنایی با دنیای اطرافش، بتواند مفاهیم پیچیده‌تری چون دوستی، صلح و همکاری را در دنیای خود بپذیرد.
نقش متل‌ها در آموزش ارزش‌های اجتماعی
متل‌ها با حضور شخصیت‌های مختلف از دنیای اطراف کودک، همچون حیوانات و مظاهر طبیعت، مفاهیم اجتماعی و اخلاقی را به‌صورت غیرمستقیم به کودک منتقل می‌کنند. این اشعار ساده، مفاهیم پیچیده‌ای چون دوستی، همکاری و مهربانی را از طریق روابط میان شخصیت‌ها آموزش می‌دهند و به شکل‌گیری شخصیت اجتماعی کودک کمک می‌کنند.
ویژگی‌های بازی‌گونه متل‌ها
ویژگی دیگری که متل‌ها را از سایر گونه‌های ادبی متمایز می‌کند، استفاده از عنصر بازی در آن‌هاست. در این اشعار نه‌تنها کلمات، بلکه حرکات و کنش‌های مختلف به‌صورت تکراری و بازی‌گونه ارائه می‌شوند. این ویژگی‌ها به کودکان کمک می‌کنند مفاهیم اجتماعی چون همبستگی و تعامل با دیگران را به‌طور غیرمستقیم تجربه کنند و تخیل و خلاقیت خود را پرورش دهند.
کتاب‌های متل که براساس این ویژگی‌ها تولید شده‌اند، می‌توانند به کودکان کمک کنند از مراحل اولیه زبان‌آموزی عبور کرده و به دنیای زبان و تفکر وارد شوند. همچنین، این آثار با تکیه بر دنیای طبیعت و روابط اجتماعی و اخلاقی، کودک را به رشد ذهنی و اجتماعی سالم‌تر هدایت می‌کنند. در ادامه می‌توانید با پنج نمونه از این آثار آشنا شوید:
- «مجموعه شعرهای خواندنی شعرهای شنیدنی: بازی‌های پنج انگشت»
کتاب «بازی‌های پنج انگشت» از مجموعه‌ی «شعرهای خواندنی شعرهای شنیدنی» اثری شامل چند ترانه‌بازی با انگشت‌های دست است. این ترانه‌ها برای انجام‌دادن بازی‌های نمایشی با انگشتان دست همراه با کودکان طراحی شده‌اند.
حتماً بازی لی‌لی‌حوضک را که با انگشتان دست انجام می‌شود، به خاطر دارید. این بازی ساده و شیرین برای همه بچه‌ها جذاب است. حالا مصطفی رحماندوست در کتاب «بازی‌های پنج انگشت» چندین ترانه برای بازی با انگشتان دست سروده است. این کتاب شامل پنج ترانه است؛ اغلب ترانه‌ها پنج شخصیت اصلی دارند که هرکدام به یکی از انگشت‌های دست مربوط می‌شود.
در بخشی از ترانه‌های این کتاب می‌خوانیم:
پنج تا انگشت
یکی‌شان کوچولو و ناز
یکی‌شان خیلی قشنگ
یکی‌شان خیلی دراز.
یکی‌شان زبر و زرنگ
آخری ناز و تپل
شاد و شیرین و کپل….
اطلاعات بیشتر:
انتشارات مدرسه، کتاب «بازی‌های پنج انگشت» سروده مصطفی رحماندوست با تصویرگری علیرضا گلدوزیان را در ۱۶ صفحه مصور رنگی و بهای ۲۵ هزار تومان منتشر کرده است.
- «آفتاب مهتاب چه رنگه؟»
«آفتاب مهتاب چه رنگه؟» سروده پروین دولت‌آبادی از شاعران بزرگ کودکان ایران است که فلسفه عمیق چرخش روز و شب را در خود دارد و در این چرخش خواب و بیداری، رنگ‌ها و زیبایی‌های زمین و آسمان، شور و جنبش زندگی کودکانه و بازی ماه و خورشید با شیواترین کلام روایت شده است. این کتاب تصویری متناسب با موضوع و شعر آن به‌صورت پیوسته و آکاردئونی تصویرگری و طراحی شده است. تصاویر کتاب آمدن شب و روز، آفتاب و مهتاب را به صورت بازی‌گونه نشان داده‌اند که برای بلندخوانی و نمایش خلاق بسیار مناسب است.
سلیمه باباخان با انتخاب دو شخصیت کودک برای آفتاب و مهتاب بر جذابیت و زیبایی اثر افزوده است. تصاویر این کتاب تاکنون برنده جایزه برجسته (Laureates) مسابقه تصویرگری «تصویر کتاب» ۲۰۲۳ شده است. همچنین در فهرست منتخبین فستیوال آسیایی محتواهای ویژه کودکان AFCC ۲۰۲۳ قرار گرفته و در نمایشگاه کتاب سنگاپور نمایش داده شده است.
در بخشی از ترانه‌های این کتاب می‌خوانیم:
آفتاب مهتاب چه رنگه؟
چه‌قدر هر دو قشنگه
یکی روشنی روز
یکی نورِ شب‌افروز
اطلاعات بیشتر:
انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، کتاب «آفتاب مهتاب چه رنگه؟» سروده پروین دولت‌آبادی با تصویرگری سلیمه باباخان را در ۱۲ صفحه مصور رنگی و بهای ۸۷ هزار تومان منتشر کرده است.
- «تاتی تاتی»
کتاب «تاتی تاتی» دربرگیرنده ترانه‌های کودکانه به همراه نت‌های موسیقی هر یک از ترانه‌هاست. نت‌های موسیقیایی هر ترانه نیز به‌صورت مجزا در انتهای کتاب نوشته شده است و اگر اهل ساز زدن باشید می‌توانید خودتان آن را برای کودک اجرا کنید. به‌جز این، با اسکن کردن رمزینه داخل کتاب هم می‌توانید فایل صوتی ترانه‌ها را همراه با کودک‌تان بشنوید و از لذتی دوچندان بهره‌مند شوید.
هر کودکی که به دنیا می‌آید جهان پیرامون خود را تغییر می‌دهد و احساسات گوناگونی را در اطرافیانش برمی‌انگیزاند. سولماز نراقی، شاعر کتاب «تاتی تاتی»، به گفته خودش پس از به دنیا آمدن برادرزاده‌اش، کسرا، احساس کرد که اشعار و کلمات موجود جواب‌گوی احساس ناب او به کودک نیست. به این دلیل تصمیم تازه‌ای گرفت: «یک هفته از به دنیا آمدن برادرزاده‌ام نگذشته بود که فهمیدم کلمه کم آورده‌ام. هیچ‌کدام از جملات و تعابیر رایجی که مردم برای ابراز محبت به کودکان خود بر زبان می‌آورند، نیاز درونی‌ام را پاسخ نمی‌داد. باید آستین‌ها را بالا می‌زدم تا کلمات خودم را ابداع کنم. کلماتی که به‌درستی بیانگر احساساتی باشند که قلبم را آکنده بود. از آن روز به بعد، برای هریک از نیازهای کسرا، ترانه‌ای ساختم. از خواباندن، غذا دادن، حمام کردن، تاتی‌تاتی کردن، بازی دالی‌موشه، دندان درآوردن تا بازیگوشی و به ستوه آوردن پدر و مادر. اینک مجموعه‌ای فراهم شده که موقعیت‌های مختلف یک کودک را از تولد تا یک‌سالگی و حتی بیشتر در بر می‌گیرد.»
در بخشی از ترانه‌های این کتاب می‌خوانیم:
قربون دست‌پای فنقلت شم
قربون خنده‌های خوشگلت شم
دالی موشه کن یه کمی با هم بخندیم
در رو به روی غصه‌ها ببندیم
فکر نکنی مامان گذاشته رفته
نه نه، نرفته، نه نه، نرفته…
اطلاعات بیشتر:
انتشارات بازی و اندیشه، کتاب «تاتی تاتی» سروده سولماز نراقی با تصویرگری سارا میاری را در ۴۸ صفحه مصور رنگی و بهای ۱۵۰ هزار تومان منتشر کرده است.
- «بابایی آی بابایی بغل می‌خوام کجایی؟»
کتاب مقوایی «بابایی آی بابایی بغل می‌خوام کجایی؟» ترانه‌ای نوازشی برای کودکان خردسال است. این ترانه رابطه پدر و فرزند را همراه با معرفی اعداد ۱ تا ۱۰ به‌صورت آهنگین و شیرین نشان می‌دهد. در هر صفحه از کتاب «بابایی آی بابایی بغل می‌خوام کجایی؟» ۱ تا ۱۰ مدل مختلف بغل‌کردن و ابراز علاقه بابا به بچه با لحنی شیرین بیان می‌شود.
در بخشی از ترانه‌های این کتاب می‌خوانیم:
اومد خونه بابایی
آهای نی‌نی کجایی؟
نی‌نی نگفتی راستی
چندتا بغل می‌خواستی؟
اطلاعات بیشتر:
انتشارات نردبان، کتاب «بابایی آی بابایی بغل می‌خوام کجایی؟» اثر کارن کنتس را که زهرا موسوی به شعر برگردانده است، در ۳۰ صفحه مصور رنگی و بهای ۱۲۵ هزار تومان منتشر کرده است.
- «مجموعه متل‌های ایرانی: هاجستم واجستم»
کتاب «هاجستم واجستم» دربرگیرنده ترانه‌متلی کودکانه با تصویرگری‌ای جذاب است. در حقیقت، محمدهادی محمدی با بازآفرینی ترانه‌متل کهن ایرانی «هاجستم واجستم تو حوض نقره جستم» اثری تازه برای کودکان امروز خلق کرده است. در انتهای کتاب، محمدهادی محمدی دلیل بازآفرینی این ترانه‌متل را برای مخاطب بازگو می‌کند؛
«هاجستم واجستم تو حوض نقره جستم» یکی از ترانه‌متل‌های کهن ایرانی است که با زبان فارسی رشد کرده و روشن نیست از چه زمانی به فرهنگ مردم ایران یا حوزه تمدنی ایران وارد شده است. آن چیزی که روشن است، توان این ترانه‌متل‌ها و سازگاری‌شان با زندگی کودک خردسال است. جدای از آهنگ و ریتم شتابان که در واژه‌های جهشی آن آشکار است، این ترانه‌متل نیز مانند بسیاری از ترانه‌متل‌های دیگر در بستر تاریخ، ساختار شکسته‌ای پیدا کرده است.
در یکی دو دهه اخیر، اشخاص دیگری هم به‌سوی این ترانه‌متل رفتند تا آن را بازسازی کنند؛ اما بیشتر آن را به ترانه یا شعر تبدیل کردند تا اینکه روی ساختار روایی‌اش کار کنند. در کتاب «هاجستم واجستم» یک روایت کامل از این ترانه‌متل ایرانی داریم که دو بخش دارد. در بخش نخست، روایت باز می‌شود و در بخش دوم، روایت بازشده جمع می‌شود و در پایان، کودک نه‌تنها ریتم و آهنگ ترانه‌متل را می‌گیرد که با چرخه کنش‌هایی تکرارشونده جان روایت را می‌شناسد و با آن پیوند می‌گیرد.
در بخشی از ترانه‌های این کتاب می‌خوانیم:
هاجستم واجستم
تو حوض نقره جستم
مامانی اومد دوون‌دوون
وای چه نگاهش مهربون
بوسید منو با دل و جون
رو به اونا فریادزنون:
کلاغه بیار کلاه زرزرش رو
گربه بیار پیرهن پرپرش رو
بزه بیار شلوار دوربُرش رو…
اطلاعات بیشتر:
انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، کتاب «هاجستم واجستم» اثر محمدهادی محمدی با تصویرگری رضا دالوند را در ۲۴ صفحه مصور رنگی و بهای ۱۰۶ هزار تومان منتشر کرده است.
- «لی‌لی لی‌لی حوضک»
کتاب «لی‌لی لی‌لی حوضک» بازآفرینی خلاقانه‌ای از یک ترانه‌متل قدیمی ایرانی است که محمدهادی محمدی آن را نوشته و با تصویرگری سلیمه باباخان منتشر شده است.
این اثر که به کوشش انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان (تاک) به بازار عرضه شده است، تلاش می‌کند روح زندگی سنتی ایرانی را با تمام عناصر آشنا و خاطره‌انگیز آن، مانند حوض‌های حیاط قدیمی و مرغ و خروس‌هایی که در اطراف آن می‌چرخیدند، به کودکان امروزی منتقل کند.
«لی‌لی لی‌لی حوضک» ترانه‌بازی و ترانه‌متلی است که کارکرد زبانی و کارکرد بازی انگشتی دارد و متلی برگرفته از زندگی انسان در فضای باز و در خانه‌هایی است که در حیاط، حوضی داشتند و مرغ و خروس و جوجه از اجزای همیشگی این خانه‌ها به‌شمار می‌رفته است. حوض یکی از تهدیدهای همیشگی بچه‌های خردسالی بوده که در حیاط بازی می‌کرده‌اند. در این ترانه‌متل تهدید و نجات که دو چهره زندگی هستند و به زییابی کنار هم نشسته‌اند و به کودکان یادآوری می‌کنند که زندگی پر از چرخه‌هایی است که در آن خطر و حمایت در کنار هم وجود دارند.
در بخشی از ترانه‌متل این کتاب می‌خوانیم:
لی‌لی‌لی‌لی حوضک
بیا بشنو از مرغک:
جوجه اومد آب بخوره
افتاد تو حوضک
خروسه دوید درش کرد
ماچی بر سرش کرد
جوجه ناز بر پَرش کرد
درش و سرش
سرش و پرش
دونه بذار دور و بَرش
اطلاعات بیشتر:
انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، کتاب «لی‌لی لی‌لی حوضک» نوشته محمدهادی محمدی با تصویرگری سلیمه باباخان را در ۳۲ صفحه مصور رنگی و بهای ۱۱۸ هزارتومان منتشر و در بازار کتاب ایران عرضه کرده است.
نظر شما