سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فاطمه میرزاجعفری: کتابخانه‌های سیار به عنوان یک خودرو کتابخانه‌ای در گردش، ابزاری برای جبران کمبود خدمات کتابخانه‌ای مدارس و پاسخ به نیاز دانش‌آموزان در تامین منابع متنوع مطالعاتی است. این کتابخانه‌ها با فلسفه کتاب‌رسانی در مناطق روستایی دورافتاده و کم‌جمعیتی که امکان دسترسی به کتاب ندارند، شکل گرفتند و معمولاً درون وسیله‌های نقلیه کوچک بزرگ و متوسط جانمایی می‌شود و در مناطق مختلف روستایی و حتی شهری خدمات ارائه می‌کنند.
با هدف دسترسی عادلانه مخاطبان به کتاب، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به راه‌اندازی ۵۰ کتابخانه سیار در کشور اقدام کرده است؛ از این تعداد ۱۰ کتابخانه سیار فقط در استان تهران، ازجمله فیروزکوه، رباط کریم، شهرری، شمیرانات خدمات‌رسانی می‌کنند. با وجود تلاش‌های انجام شده به‌نظر می‌رسد برای افزایش خدمات بهتر و بیشتر به مردم مناطق روستایی علاوه بر کتابخانه سیار، «کتابخانه‌های پستی»، «پیک کتاب»، «ایجاد پبشخان‌های مطالعه»، «طرح کوله کتاب» برای ترویج کتابخوانی ضروری است؛ به‌ویژه اینکه براساس قوانین نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ساخت کتابخانه عمومی ثابت، فقط در مناطقی با ۲۵۰۰ نفر جمعیت امکان‌پذیر است و کتابخانه سیار نیز براساس دستورالعمل، باید در مناطق پُرمخاطب فعالیت کنند.
اما یکی از وعده های مهم دولت سیزدهم و وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی افزایش خودروهای مربوط به کتابخانه‌های سیار بود؛ وعده‌ای که بنا بر آن باید ۲۰۰ خودرو از طرف وزارت صمت دولت سیزدهم به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تحویل داده می‌شد اما تاکنون خبری از محقق شدن این وعده نیست!
براساس آخرین آمار تا پایان بهمن‌ماه ۱۴۰۳، ۳ هزار و ۶۸۵ باب کتابخانه عمومی شامل ۲ هزار و ۸۱۵ باب کتابخانه نهادی، ۸۳۳ باب کتابخانه مشارکتی، ۳۷ باب کتابخانه مستقل و ۱۷۶ باب سالن مطالعه در سطح کشوربه ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازد؛ همچنین ۷ هزار و ۵۰۰ نیروی کتابدار، ۱۲ و نیم میلیون عضو، شامل ۲ و نیم میلیون عضو فعال، زیر نظر نهادکتابخانه‌های عمومی کشور هستند.
افزایش ناوگان کتابخانه‌ای یک فعالیت جهادی ضروری است
با وجود موفقیت کتابخانه‌های سیار در مناطق روستایی، به نظر می‌رسد برای افزایش ناوگان کتابخانه‌ای در این مناطق، تدوین یک برنامه مدون و فعالیت جهادی ضروری است؛ همچنین بهتر است کدام استان‌ها به کتابخانه سیار بیشتری نیاز دارند و کدام مناطق مستعد سرمایه‌گذاری بیشتری در این زمینه هستند؟
عدالت آموزشی و دسترسی به کتاب از سوی همگان، با این فعالیت جهادی پوشش داده می‌شود؛ چراکه کتابخانه‌های سیار در مناطق روستایی بدون مدرسه می‌توانند رسالت آموزش را نیز اندکی بر دوش بکشند و از آن مهم‌تر ترویج خواندن و مطالعه را در این مناطق سریعتر پیش ببرند.
بنابر سخن مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه‌های عمومی در عصر جدید، تنها محلی برای نگهداری کتاب نیست؛ به نظر می‌رسد کتابخانه‌های عمومی امکان ارائه خدمات به گروه‌های نابینایان، ناشنوایان، خدمات شغلی و کاریابی وجود دارد و با وجود محل‌هایی مانند اتاق علم و مکان‌های تخصصی مطالعاتی دیگر در کتابخانه‌های نسل جدید؛ در مجموع امکان ارائه ۶۰ خدمت به کاربران در این محیط‌ها وجود دارد.
به‌نظر می‌رسد این پیش فرض که کتابخانه‌های سیار صرفاً یک میز خدماتی و تشریفاتی است، هنوز وجود دارد. هرچند کتابخانه‌های سیار با ارائه برنامه‌های جنبی و همکاری با نهادهایی مانند آموزش و پرورش تلاش می‌کنند ابزار مؤثری برای تروج کتابخوانی باشند اما نیاز است این کتابخانه‌ها نیز از بحث امانت صرف کتاب، فاصله بگیرند و از کارکرد میز تشریفاتی، خدماتی و تبلیغاتی بودن در مناسبت‌های خاص دور شوند و به سمت امانت کتاب هدفمند، جذب اعضای جدید، ارائه خدمات باکیفیت به کاربران قدیم و جدید خود بروند. در این بین آشنایی کتابداران با فناوری‌های جدید، استفاده از زیرساخت‌های اینترنتی و بررسی شیوه دریافت و امانت کتاب به شکل‌های گوناگون در محیط‌های خدمت‌گیر ضروری به نظر می‌رسد.
ترغیب دانش‌آموزان به خواندن کتاب غیردرسی، یکی از کارکردهای تعامل کتابخانه‌های عمومی و مدارس است. این طرح در واقع تکمیل زنجیره مطالعه کتاب درسی در مدارس است که می‌تواند از طریق اتصال مدارس و کتابخانه‌های عمومی حاصل شود؛ خواسته‌ای که البته نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از چند سال پیش، به‌دنبال تحقق آن است اما باید رغبتی و تلاشی از طرف مقابل یعنی آموزش و پرورش نیز وجود داشته باشد؛ همچنین یکی دیگر از کارکردهای کتابخانه سیار، ترویج کتاب و بردن کتاب نزد عضو است، حالا سؤال اینجا است که باید چه تدبیری به کار گرفته شود تا کتابخانه سیار در کشور به اندازه ماشین اورژانس و آتش‌نشانی در سطح شهر برای مخاطبان جایگاه پیدا کند؟
کارکرد امانت کتاب در روستاهای دورافتاده از مزیت کتابخانه‌های سیار است
در پاسخ به این سوال باید گفت با توجه به اینکه یکی از کارکردهای کتابخانه سیار، تبلیغات و ترویج برای مطالعه کتاب است؛ بنابراین این خودروها باید با گشت‌وگذار در سطح شهر حامل پیام مطالعه برای شهروندان باشد.
کارکرد امانت کتاب در روستاهای دورافتاده یک مزیت و امکان بزرگ دیگری است که کتابخانه‌های سیار شرایط آن را مهیا می‌کنند، زیرا اهالی یک روستای دورافتاده امکان حضور در کتابخانه ثابت و عمومی را حتی در مراکز شهری نزدیک شهرستان‌های خود ندارند؛ زیرا در این مناطق عمدتاً کتابخانه ثابت یا فروشگاه کتابی وجود ندارد تا آن‌ها کتاب‌هایشان را از آن طریق تهیه کنند، چه بسا بسیاری از کتاب‌های کمک‌درسی و کنکور که از طریق همین کتابخانه‌های سیار، رایگان به دست اعضای کتابخانه و اهالی روستا می‌رسد.
به‌گفته کتابداران کتابخانه‌های سیار، اهالی روستا ارتباط و تعامل خوبی با کتابداران کتابخانه‌های سیار دارند. بنابراین علاوه بر تأمین نیازهای مطالعاتی ممکن است نیازهای دارویی و وسایل مورد نیاز اهالی روستا را به‌واسطه همین تعامل نزدیک با کتابدار کتابخانه سیار مرتفع کنند. پس همین تعامل نزدیک، گواه انجام رسالت اجتماعی کتابداران است.
البته توجه به این نکته ضروری است که تعداد زیادی از اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور اعضای غیرفعال این کتابخانه‌ها هستند و برای فعال کردن این تعداد باید نیازها و سلایق همه مخاطبان را در به روزرسانی منابع در نظر گرفت و آن را تامین کرد.
همان‌طور که گفته شد تأمین کتاب‌های مورد نیاز و علاقه اعضای کتابخانه سیار از طریق کتابدار یکی دیگر از کارکردهای کتابخانه سیار است تا کاربران فقط مجبور نباشند کتاب‌های داخل خودرو را انتخاب کنند، این کارکرد، راهکار خوبی برای افزایش تنوع منابع مطالعاتی این دست کتابخانه‌ها است؛ در این طرح کتابداران از طریق سامانه انتخاب کتاب می‌توانند کتاب‌های درخواستی مراجعان را در صورت مورد تایید بودن، سفارش بدهند.
افزایش کتابخانه‌های سیار
به گفته سیامک محبوب، سرپرست معاونت توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور توسعه ناوگان کتابخانه‌های سیار یکی از اقدامات دوره پیش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بود که به مدت ۳ سال از ۲۷ باب به ۵۷ باب افزایش یافت؛ البته قرار بود، ۲۰۰ دستگاه دیگر از محل مسئولیت اجتماعی خودروسازان به این ناوگان افزوده شود که با نیمه‌تمام ماندن دولت این موضوع نیز بلاتکلیف ماند.
محبوب درباره برنامه‌های نهاد درباره توسعه ناوگان کتابخانه‌های سیار گفت: وعده وزارت صمت درباره توسعه ناوگان کتابخانه‌های سیار محقق نشد و حتی دلیل و چرایی آن نیز برای مسئولان نهاد مشخص نشده است اما علاوه بر این وعده، نهاد در دوره جدید، عزم راسخی برای توسعه کتابخانه‌های سیار دارد.
وی ادامه داد: یکی از دلایل مهم دراین باره این است که کتابخانه‌های سیار، مخصوصاً برای مناطق محروم با دسترسی‌های محدود، بسیار مناسب‌اند؛ بنابراین در این دوره شاهد افزایش کتابخانه‌های سیار خواهیم بود و این مسئله در دستور کار است.
همان‌طور که گفته شد، توسعه ناوگان کتابخانه‌های سیار می‌تواند به عدالت آموزشی و فرهنگی منجر شود. از آنجایی که دانش‌آموزان به عنوان طیف گسترده ارتباط مستمری با این کتابخانه‌ها دارند و حجم علاقه آن‌ها به کتاب نشان می‌دهد که فرصت کتابخوانی از طریق کتابخانه‌های سیار باید از طریق وزارت صمت فراهم شود و این وزارتخانه باید روند تحویل خودروهای مورد نظر به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را تسریع کند.
نظر شما