عبدالحسين طالعي، نويسنده و پژوهشگر حوزه آثار معرفتي، در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، با اشاره به مجموعه فعاليت‌هايي كه براي برپايي بزرگداشت محدث قمي انجام شده است، از اين همايش به عنوان يكي از بهترين اقداماتي ياد كرد كه در اين حوزه انجام شده است و تاكيد داشت: در مسير فعاليت‌هاي اين همايش، به اين نكته دست يافتم كه انجام و تداوم كارهاي جدي با محدوديت‌هاي اداري سازگاري ندارد.

وي كه كتاب «چشم‌اندازي به وادي نور» را براي ارايه در روز همايش به رشته تحرير در آورده است، با توجه به يافته‌هاي خود در اين مسير پژوهشي عنوان كرد: محدث قمي از شاگردان محدث نوري بود كه در سن 22 سالگي توفيق يافت پنج سال از خوان معرفت و انديشه اين عالم تشيع بهره گيرد. در اين زمان شاگرد جوان پر از استعداد و انرژي و استاد كهن سال، اقيانوسي از تجربه در اوج پژوهش بود و سنخيت فراواني ميان اين دو فرد وجود داشت.

مدرس و پژوهشگر حوزه كتابداري با اشاره به اين كه محدث قمي تا آخر عمر از اين توشه پنج ساله بهره برد، گفت: اين نكته در تحليل و بررسي شخصيت و مباني تفكر محدث قمي از اهميت بالايي برخوردار است. وي تا حدي به استادش ارادت داشت كه وصيت كرد پيكرش را پايين مدفن او در نجف به خاك بسپارند.

رييس انجمن كتابداري اطلاع‌رساني ايران، شاخه استان قم، تصريح كرد: محدث نوري به عنوان استاد محدث قمي، فردي بود كه در چند حيطه به صورت موضوعي كارهاي سنگيني به انجام رساند. نخست در حوزه «حديث‌شناسي»(شناخت رجال و روايان حديث) به خوبي كار كرد. دومين ويژگي وي، آن بود كه احساس مسووليت فرهنگي ـ اجتماعي زيادي نسبت به مقابله با خرافات داشت. همچنين علوم را كاربردي و مردمي مي‌نگريست و مي‌كوشيد در زماني كه تاليف آثار علمي و تخصصي به زبان عربي ارزش بود، به زبان فارسي و به شكل روان انديشه‌هاي خود را مكتوب كند.

طالعي با اشاره به اين كه «شيخ عباس قمي در سن 27 سالگي‌ محدث نوري را از دست داد» گفت: وي در طول چهل سال بعدي زندگي‌اش تحت تاثير آراي استاد عمل مي‌كرد. نخست آن كه همّ و غم خود را بر مبناي علم‌الحديث استوار كرد. در اين راستا، مهمترين اثرش «سفينة البحار» بود كه راهنماي موضوعي، تلخيص و چكيده‌اي از «بحار الانوار» علامه مجلسي به شمار مي‌آيد. محدث قمي 20 سال از عمر خود را صرف تاليف و تدوين اين اثر كرد. وي موفق شد دو بار تمام دوره كامل بحار را كه اكنون 110 جلد است، با دقت از روي متن چاپ سنگي آن كه در قديم 25 جلد و با دشواري‌هاي فراواني همراه بود، بخواند.

عضو هيات علمي گروه كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه قم، يادآور شد: شيخ عباس قمي در حوزه شناخت رجال و دانشمندان و زواياي مختلف تاريخ اسلام نيز راه استاد را در پيش گرفت. وي اساسا تاريخ اسلام را معلم خوبي براي تربيت اسلامي مي‌دانست و از اين رو، به تاريخ اسلام بها مي‌داد، همچنان كه آثارش بر اين مدعا گواهي مي‌دهند. 

طالعي ادامه داد: محدث قمي موفق شد اين طلسم را بشكند كه تاريخ اسلام منحصر به تاريخ معصومين نيست. البته در باب تاريخ معصومين(ع) سه كتاب «قرة الباصره»، «انوار البهيه» و «منتهي الآمال» را به رشته تحرير درآورد و به طور خاص نيز درباره معصومين(ع) كتاب‌هاي متعددي نوشت كه از آن ميان مي‌توان «كحل البصر» درباره حضرت رسول(ص)، «بيت‌الاحزان» درباره حضرت فاطمه(س)، «نفس المهموم» درباره سيدالشهداء(ع) و ... را نام برد.

سردبير دو فصلنامه «كتاب شيعه» در تحليل آراي شيخ عباس قمي اظهار كرد: وي كتاب «فوائد الرضويه» را درباره علماي شيعه و «الكني و الالقاب» را درباره هزار تن از دانشمندان بزرگ شيعه و سني به شكل دست‌نامه‌اي مختصر به رشته تحرير درآورد. جالب‌ترين نكته در بررسي اين آثار آن است كه درمي‌يابيم شيخ عباس قمي در خلال اين آثار تاريخي، رويكردي تربيتي داشت و تنها نقل تاريخ و نقل وقايع را در سر نمي پروراند.

طالعي با بيان اين كه «آراي وي در حوزه مبارزه با خرافه و تبيين حقايق نيز از آموزه‌هاي استادش رنگ مي‌گرفت» به تحليل اجتماعي كه از اين آثار مي‌توان داشت، اشاره كرد و گفت: مرحوم قمي و پيش از وي، مرحوم محدث نوري در زماني مي‌زيستند كه امواجي از «شبه تجديد» به ايران هجوم آورده بود. شبه تجديد، يعني تجدد مثله‌ شده و ناقص، در واقع مبناي پيشرفت و توسعه پايدار اروپا وارد كشور ما نشد، بلكه پاره‌اي از مظاهر ناقص، تحريف شده و غلط وارد كشور شد و مردم ايران به جاي آن كه با مباني اصلي علمي توسعه اروپا آشنا شوند، با گروهي از ظواهر ناقص و اشتباه آشنا شدند. 

وي ادامه داد: از سوي ديگر، اين موج عقايد نادرست و خرافه‌ها به نام دين در ميان مردم رواج يافته بود. مرحوم نوري براي مقابله با اين امواج كارهاي گوناگوني را انجام داد. جالب آن است كه وي سال 1290 هجري قمري، نزديك به 140 سال قبل، در يكي از آثار خود به «دايرة لمعارف بريتانيكا» استناد كرده بود. شايد گفتن اين جمله امروز با توجه به گسترش دامنه اطلاعات آسان باشد، اما بايد بازگرديم به نجف 14 دهه گذشته تا دريابيم اين اقدام چه ارزشي داشته است!

عضو هيات مديره انجمن فهرست‌نگاران نسخه‌هاي خطي، در بررسي تطبيقي انديشه و عملكرد محدث قمي و محدث نوري، گفت:  مشابه اين اقدام را محدث قمي در «هدية الاحباب» دارد. وي با استناد به برخي از منابع فرنگي مانند محدث نوري نشان مي‌دهد كه مي‌توان همزمان به دو پايه معتقد بود؛ يكي التزام به سنت صحيح ديني(احاديث معتبر) و ديگري ارجاع و استفاده از منابع روزآمد فرنگي كه هر دو از اهميت والايي برخوردارند. 

طالعي در پايان تاكيد كرد: شيخ عباس قمي نيز در مشهورترين اثرش كه «مفاتيح الجنان» است، به مقابله با برخي خرافات در كتاب «مفتاح الجنان» پرداخت. كار او از ابعاد گوناگوني ارزش و اهميت بررسي‌هاي روش‌شناسانه و متن‌پژوهي دارد، اما همچنان مهجور مانده است و آن را تنها كتاب دعا مي پنداريم!