به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «مشروطه ایرانی به روایت عثمانی» نوشته حسن حضرتی در 255 صفحه به بهای 86 هزار تومان از سوی نشر لوگوس منتشر شده است.

مولف کتاب در مقدمه‌ای بر این اثر نوشته است: «آنچه پیش از این از آرشیو عثمانی استخراج و در زبان فارسی بازخوانی و منتشر شده، محدود به اسناد فارسی است. اینکه تاکنون کسی گام پیش ننهاده و مجموعه‏‌ای از اسناد ترکی را در موضوع مشخصی خوانش و ترجمه نکرده، خود گواه روشنی است بر دشوار بودن آن. به علل و دلایل زیادی قصد داشتم این سد را بشکنم و به‌صورت جدّی به قرائت و ترجمه اسناد ترکی آرشیو عثمانی درباره تاریخ ایران مبادرت ورزم. مهم‏ترین دلیلم این است که گنجینه گران‌سنگی از اطلاعات ذی‌قیمت در اسناد ترکی آرشیو عثمانی درباره تاریخ ایران وجود دارد که هنوز محقّقان ما از آنها بی‌‏اطلاع‏‌اند. قرار گرفتن این اسناد در اختیار پژوهشگران ایرانی می‌‏تواند به تحقیقات تاریخی در کشورمان کمک شایانی بکند. بشخصه، بر این اعتقادم که تحقیقات تاریخی در ایران، از تیموریان تا پهلوی، سخت نیازمند بهره‌‏مندی از اسناد آرشیو عثمانی است. بدون دسترسی به این اسناد، دیگر سخت می‌‏توان حرف و سخن تازه‌‏ای زد. به‌خاطر محدودیت‌‏های مهارتی و زبانی، هنوز بسیاری از پژوهشگران حرفه‌‏ای تاریخ در داخل و خارج ایران به سراغ آرشیو عثمانی نرفته‌‏اند. بنابراین، به همان اندازه که از آرشیوهای انگلیس، فرانسه، هلند و آمریکا در مطالعات مربوط به ایران استفاده می‌‏شود، از اسناد آرشیو عثمانی استفاده نشده است. آنچه تاکنون به‌صورت جسته‌وگریخته به این آرشیو رجوع شده، فقط برای استفاده از اسناد فارسی آن بوده است؛ از این‌رو لازم بود به‌رغم مشکلات زیاد به سمت اسناد ترکی آرشیو عثمانی بروم. در خواندن و ترجمه اسناد سختی و مشقّت زیادی را تحمل کردم، اما به هر شکلی بود پیش رفتم تا کار را به پایان برسانم.»

او با اشاره به اسنادی که در این کتاب در اختیار خوانندگان قرار گرفته ادامه می‌دهد: اسناد آرشیو عثمانی با محوریت مشروطه ایران و کوشش‏‌های تجدّدگرایانه ایرانیان استانبول است. درباره چندوچون این اسناد و سبک کارم در جستجو، قرائت و ترجمه آنها، لازم است توضیحاتی عرض کنم:

1. پایه‌‏گذاری آرشیو دولتی در دوره عثمانی به‌اهتمام «صفوتی پاشا» (وزیر مالیه) در سال 1845م./1261ه.ق در عهد تنظیمات اتفاق افتاد. در سال 1846م./1262ه.ق با ایجاد «نظارت خزانه اوراق»، هسته نخستین آرشیو عثمانی شکل گرفت. به همین سبب هم نشریه بسیار معتبر، ولی نوپای آرشیو را خزانه اوراق نام گذاشته‏‌اند که تاکنون دو شماره از آن انتشار یافته است. با انتصاب سید حسن محسن افندی به‌عنوان ناظر خزانه اوراق در سال 1849م./1265ه.ق، نخستین گام‏ها در تأسیس آرشیو مدرن در عثمانی برداشته شد. مهم‏ترین کار او تنظیم و اجرای «نظام‌نامه خزانه اوراق» بود. از حیث محتوایی، آرشیو ملی ترکیه دارای دو بخش است: الف) بخش آنکارا که اسناد مربوط به دوره جمهوری در آن نگهداری می‌‏شود. ب) بخش استانبول که اسناد مربوط به دوره عثمانی، یعنی تا سال 1923م./1341ه.ق در آن قرار دارد؛ این بخش اهمیت بیشتری دارد. موجودی آرشیو عثمانی حدود صد میلیون برگ سند، 326 هزار دفتر و مجموعه‌‏ای از عکس‏‌ها و نقشه‏‌های تاریخی است. در حال حاضر، آرشیو ملی ترکیه یکی از غنی‌‏ترین ذخایر آرشیوی شناخته‌شده در جهان است. از کشورهای امروزی، نوزده کشور عرب، یازده کشور در حوزه بالکان و اروپا، سه کشور در قفقاز و کشورهای قبرس، فلسطین و جمهوری ترکیه، در گذشته محصور در جغرافیای سیاسی دولت عثمانی بودند و اینک از میراث ماندگار این آرشیو بهره‏ می‌‏برند. قدیمی‌‏ترین سند در آرشیو عثمانی مربوط به سال 1432م./835ه.ق. است. بیش از سی‌هزار پرونده نیز درباره روابط ایران و عثمانی در آرشیو ترکیه وجود دارد. اسناد موجود در آرشیو عثمانی درباره ایران از جهات مختلف، بسیار حائز اهمیت است.

2. پرونده‌‏های موجود در آرشیو عثمانی که لازم است پژوهشگران محترم هنگام جستجو در اسناد بدان‏‌ها توجه ویژه‏ای داشته باشند، بدین‌شرح است: باب آصفی، صدارت، علی امیری، باب‏عالی، جودت، دفتر باب، دیوان احکام عدلیه، دفترخانه امیره، داخلیه، ضرب‌خانه امیره، نظارت دعاوی اوقاف، عکس‏ها، خطّ همایون، خزینه خاصّه، نظارت خارجیه، نقشه‌‏ها، اوراق خرید و فروش، اراده، ابن‏الامین، قبرس، کامل کپجی، مدوّر مالیه، اوراق مابین همایون، نظارت معارف، برات‏ها و فرمان‌های مذهّب، معاهدات، املاک ملّی، نظارت مالیه، مشیخت، مضبطه‌‏های مجلس وکلا، مجلس والا، دفاتر نفوس، پلان – پروژه و کروکی، سرعسکری، شورای دولت، نظارت‏‌های تجارت – نافعه – زراعت و معادن، اوراق تفتیشات روم ایلی، مدیریت کل قباله‏‌جات و ثبت اسناد، اوراق خارج از مرکز، تحریر قباله‏‌جات، یلدز، آرشیوهای خارجی و ضبطیّه.

3. هرکدام از این پرونده‌‏ها هم پوشه‏‌های مختلفی دارند که اسناد بر اساس موضوعات خردتری در آنها دسته‌‏بندی شده‌‏اند. نمی‌‏توان گفت کدام‏یک از این پرونده‌‏ها اهمیت بیشتری دارد؛ چراکه بر اساس موضوع و مسئله‏‌ای که هر پژوهشگر دنبال می‌‏کند، اهمیت پرونده‌‏ها می‌‏تواند متغیر باشد. ناگفته نماند که جستجو در آرشیو، هم می‌‏تواند به‌صورت کلّی در همه پرونده‌‏ها باشد و هم می‌‌تواند درون هرکدام از آنها و یا پوشه‌‏های زیرمجموعه صورت بگیرد. به‌تجربه می‌‏گویم جستجو در درون پرونده‌‏ها و پوشه‏‌ها از دقت بیشتری برخوردار است.

4. این قلم پیش‌تر در قالب ترجمه چند گزارش ترک‌‏ها درباره تحولات مشروطه ایران، سعی نمود روایت عثمانی‏‌ها را از این رویداد بزرگ تاریخ معاصر ایران در اختیار قرار دهد. بر همه روشن است که در این زمینه خلأ زیادی وجود داشته و دارد. پیش از این فقط زنده ‏یاد ایرج افشار در دفتر تاریخ به انتشار متن ترکی عثمانی گزارش بدیک از تحولات مشروطه ایران اقدام کرده بودند. امید است به‌زودی ترجمه فارسی آن ارائه شود. غیر از این مورد، چیزی در اختیار محققان ایرانی قرار نداشت. با انتشار گزارش‏‌های سفیر و مستشار سفارت عثمانی در تهران به دست این قلم، سعی شد تا حدی این خلأ پر شود. حال با انتشار مجموعه‏‌ای باکیفیت و غنی از اسناد مشروطه، به‌نظر می‌‏رسد کمک شایانی به تحقیقات مشروطه‏ پژوهی خواهد شد. همچنین در کنار شناختی که از روایات غربی‏‌ها از مشروطه ایران در اختیار است، حال در سطح مبسوطی گزارش عثمانی‏‌ها نیز پیشکش محققان فرزانه می‌‏شود تا یافته‌‏های نویی را به‌واسطه بررسی اسناد و مدارک جدید ارائه کنند.

5. شیوه کار من در آرشیو عثمانی مبتنی بر جستجوی عمومی‌ و جستجو در پرونده‌‏ها و پوشه‏‌ها بود. برای اینکه سندی ندیده باقی نماند، جستجو براساس تاریخ را هم انجام می‌‏دادم تا خیالم کاملاً راحت شود. به‏ رغم همه راه‏‌های مختلفی که برای جستجو انجام می‌‏دادم، از حیث تعداد اسنادی که برای موضوع و شخصیت‌‏ها و رویدادهای مختلف پیدا می‌‏کردم، رضایت‏بخش نبود. اکنون نیز که تسلط زیادی به گوشه‌وکنار آرشیو عثمانی دارم و از راهنمایی‌‏های کارشناسان خبره‌شان هم بهره می‌‏برم، همچنان درباره کمیت اسنادی که درباره تاریخ کشورمان وجود دارد، برایم ابهامات زیادی ایجاد شده است. برای نمونه چند مورد را یادآور می‌‏شوم: در این آرشیو تقریباً هیچ سندی درباره «انجمن سعادت ایرانیان استانبول» وجود ندارد. فقط موفق شدم یک سند درباره این انجمن پیدا کنم؛ مگر می‌‌شود؟! انجمنی که بسیار مهم بود و در روزنامه‌‏ها مرتّب درباره آن نوشته می‌‏شد، معلوم نیست چرا سندی درباره آن وجود ندارد! یا مثلاً اسنادی که درباره امیرکبیر هست، چیزی در حدود دویست سند است که من استخراج کرده‌ام و به‌مرور به ترجمه آنها می‌‌پردازم. میرزا تقی‌خان چیزی درحدود چهار سال در قلمرو عثمانی بود، مگر می‌‏شود کل اسناد مربوط به ایشان همین تعداد باشد؟ ایضاً، کل اسناد موجود درباره می‌رزا حسین‌خان مشیرالدوله چیزی در حدود 150 سند است. اینکه بسیاری از اسناد آرشیو عثمانی هنوز فهرست نشده و در سامانه جستجو قرار نگرفته، نکته‌‏ای است که باید در این زمینه مدّ نظر باشد، ولی به طور کلّی تعداد محدود اسناد درباره تاریخ ایران برای من همچنان ابهامی‌ است که سعی می‌‏کنم در ادامه راه پاسخی برای آن پیدا کنم. در همین زمینه باید بگویم کلّ اسنادی که درباره مشروطه ایران در این اثر ارائه می‌‏شود 111 سند است که از میان حدود دویست سند گلچین شده‏‌اند. بشخصه تصور می‌‏کردم که باید خیلی بیشتر از اینها باشد، ولی نبود. فراوانی اسناد درباره ایران بیشتر در حوزه مسئله حدود است.

6. در اسناد آرشیو عثمانی از دو و گاهی سه تقویم استفاده شده است: تقویم میلادی، تقویم هجری قمری و تقویم رومی‌ یا همان «سال مالی» که از تقویم هجری قمری دو سال عقب‌تر است. از آنجا که تقویم سال مالی برای بسیاری ناآشناست، توضیحاتی درباره‌ آن ارائه می‌‎شود: با تشکیل حکومت عثمانی و گسترش قلمرو آن، گاه‌شماری هجری قمری به‌عنوان مهم‎ترین گاه‌شماری تا سال 1088 ه.ق در قلمرو این دولت رواج داشت. در این سال، در زمان فرمانروایی سلطان محمد چهارم (1058-1098ه.ق)، نوعی گاه‌شماری شمسی با نام «سال مالی» (به ترکی: مالی سنه) ابداع شد. این گاه‌شماری، حدود یک قرن و نیم پس از وضع آن، یعنی تا سال 1256ه.ق./1840م.، به‌صورت محدود تنها در امور مالی استفاده می‌‎شد و از سال 1256 ه.ق. در زمان سلطنت عبدالمجید اول، به‌عنوان گاه‌شماری رسمی‌ اعلان گردید و در کلیه امور حکومتی به‌کار گرفته شد. از اوایل قرن هجدهم تا قرن نوزدهم می‌لادی و پس از تنظیمات و نیز رواج اندیشه‌ نزدیکی به غرب که پس از دوره‎ تنظیمات و به‌ویژه پس از روی کار آمدن ترکان جوان در ترکیه پا گرفت، در گاه‌شماری‎های رایج در عثمانی و پس از آن در ترکیه نیز نوگرایی‌هایی پدید آمد. با آغاز رواج این اندیشه‌‎ها، در زمان حکومت سلطان‌سلیم سوم (1203-1222ه.ق/1789-1807م.)، استفاده از گاه‌شماری میلادی در کنار گاه‌شماری‌های مالی و هجری قمری باب شد. در سال 1332 مالی (1334-1335 ه.ق/1917-1916م.) دولت عثمانی تصمیم گرفت ارکان گاه‌‎شماری مالی را از گاه‎‌شماری میلادی یولیانی به میلادی گرگوری تبدیل کند؛ ازجمله، سال مالی به‌جای مارس از ژانویه آغاز شود و نیز برای رفع ده روز اختلاف بین گاه‌شماری گرگوری با یولیانی تعدیلی صورت گیرد. از این‌رو، در این سال سیزده روز از ماه دوازدهم (شباط) حذف شد و سال جدید مالی (اول مارت 1333) بلافاصله پس از 16 شباط 1332 آغاز شد. همچنین با پایان یافتن ماه دسامبر 1917م.، سال 1333 مالی نیز ده ماهه محسوب و پایان‌یافته اعلام شد تا سال 1334 مالی از ژانویه 1918 میلادی آغاز گردد. درنهایت، به سال 1925 می‌لادی/1341 مالی، مجلس ترکیه طی قانونی گاه‌شماری مالی را منسوخ و از آن پس گاه‌شماری میلادی گرگوری را گاه‌شماری رسمی‌ کشور اعلام کرد...»