حجت‌الاسلام مهدي اسماعيلي در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، با اشاره به اين كه «موسوعه» واژه‌اي عربي است كه از ريشه «وسع» به معناي دامنه‌دار بودن و توسعه داشتن به وجود آمده است، اظهار كرد: اين لغت در محدوده فرهنگ و كتاب به مجموعه‌اي كه جامع‌الاطراف باشد و تمامي موضوعات درباره حالات اشخاص يا زندگينامه آنها را بازگويد، گفته مي‌شود.
 
وي افزود: در فرهنگ ما به ويژه در حوزه دين به مجموعه‌ گردآوري شده از تمامي سخنان، سيره و آنچه از زمان ولادت تا رحلت يا شهادت پيامبر(ص)، ائمه اطهار(ع) و بزرگان دين رخداده است، موسوعه يا موسوعه‌پژوهي گويند. در حقيقت، موسوعات مجموعه‌هايي تحقيقي ـ تاليفي شناخته مي‌شوند كه بيانگر رخدادهاي زندگاني فردي از اعاظم باشند يا به آن‌ها نسبت داده شوند يا حتي پس از مرگ آن‌ها درباره‌شان عنوان شود.

مدیرگروه علوم حدیث پژوهشکده باقرالعلوم(ع) در پاسخ به اين سوال كه «با توجه به توسعه موسسات، نهادها و مراكز مطالعاتي، يكي از طرح‌هاي پژوهشي اين مراكز توليد و تدوين موسوعه است. با اين وجود، آيا آسيبي موسوم به موازي‌كاري و تكرار اين دسته از تحقيقات را تهديد نمي‌كند؟» گفت: موازي‌كاري يكي از آفات اين دسته از تحقيقان به شمار مي‌آيد كه متاسفانه در كشور ما نيز وجود دارد. اي كاش بانك اطلاعاتي جامعي درباره روند آغاز و انجام اين دسته از پژوهش‌ها وجود داشت تا دست‌كم نهاد و سازماني با گردآوري اطلاعات موسوعه‌پژوهي‌ها يا تحقيقات كلان، بر توليدات اين عرصه نظارت مي‌كرد تا سرمايه‌هايي مانند عمر و نيروي پژوهشي افرادي كه مي‌خواهند به دين خدمت كنند، سرپرستي مي‌شد و با اتلاف انرژي و سرمايه‌هاي فكري مواجه نمي‌شديم.

كارشناس حوزه دين و سيره ائمه اطهار(ع) يكي از دلايل بروز اين آسيب را نبود ارتباط و تعامل كاري مناسب ميان مراكز و موسسات پژوهشي عنوان و درباره مخاطبان موسوعه‌پژوهي‌ها اظهار كرد: چون اين دسته از آثار به زبان عربي به رشته تحرير درمي‌آيند، مخاطبان آنها افزون بر طلاب و پژوهشگران حوزوي، افرادي‌اند كه با زبان و ادبيات عرب آشنايي دارند و مي‌خواهند درباره زندگينامه رسول خدا(ص) يا ائمه اطهار(ع) و بزرگان دين تحقيقاتي انجام دهند يا مقالاتي بنويسند. اين افراد در پي سخناني شخصيت‌ها و بزرگاني مي‌گردند كه پيام وحي را درك كرده‌اند. البته اين مخاطبان تنها پژوهشگران ايراني نيستند. از اين رو، مراكز و محققان حوزه موسوعه‌نويسي در توليد اين دسته از آثار نگاهي فراتر از مخاطبان ايراني دارند.

اسماعيلي در پاسخ به اين سوال كه «هدف و انگيزه اصلي نگارش موسوعات گوناگون چيست؟» عنوان كرد: اين آثار مجموعه فرمايشات ائمه اطهار(ع) و بزرگان دين را كه در منابع دست اول تا دسته دوم و سوم پراكنده‌اند، در ابواب و موضوعات خاصي گردآوري مي‌كنند و ارايه مي‌دهند. يكي از اهداف توليد اين مجموعه‌ها، ايجاد دسترسي آسان محققان به تمامي منابع موجود است. موسوعه‌ها زحمات محققان را كم مي‌كنند، حتي در صورتي كه در تشخيص بيان كلامي ميان چند معصوم به دليل لقب مشترك آنها، تريدي ايجاد شود، اين آثار پاسخ دقيقي ارايه مي‌دهند چرا كه در اغلب اين موسوعات، سندشناسي احاديث نيز انجام مي‌شود. 

وي ادامه داد: بهتر است تمامي مراكز و پژوهشكده‌ها براي اين كه بهتر از تلاش محققان استفاده كنند، دست به دست يكديگر دهند و نهادي را ايجاد كنند تا افكار و ايده‌هاي آنان را به يكديگر نزديك كند تا مسايلي كه جامعه امروز ما بيشتر به آنها نيازمند است، توليد و منتشر شوند و اتلافي در انرژي، سرمايه‌ها و توان فكري جامعه نداشته باشيم.

محقق حوزه موسوعه‌پژوهي در پاسخ به اين سوال كه «آيا هر محققي با آگاهي از زبان و ادبيات عرب مي‌تواند به حوزه موسوعه‌پژوهي يا موسوعه‌نويسي راه يابد؟» عنوان كرد: يكي از ضعف‌هايي كه در آثار متعدد با آن مواجهيم، ورود افرادي به اين عرصه از تحقيقات و مطالعات ديني است كه از نظر علمي و تجربي در سطح مناسبي قرار ندارند و تنها از سوي نهاد يا موسسه‌اي براي تدوين اين دسته‌ از مطالعات جذب شده‌اند.! در حالي كه فهم و درك متون عربي از عهده فردي بر مي‌آيد كه علاوه بر ادبيات عرب، در حوزه‌هاي فقه الحديث و علم درايه(حديث‌شناسي) تسلط داشته باشد و بتواند برداشت صحيح و درستي از روايات حاصل كند. حتي با داشتن چنين ويژگي‌هايي لازم است مدت زيادي را نزد استادي تمرين كنند تا از نظر تجربي نيز به سطح مناسبي برسند.

اسماعيلي درباره ساير تهديدات موسوعه‌پژوهشي گفت: عمده‌ترين اين آسيب‌ها موازي‌كاري، تكرار و ورود افراد ناآشنا به اين عرصه‌اند كه هريك مي‌توانند مشكلات ديگري را پديد آورند. امروزه منبع‌شناسي يك فن به شمار مي‌آيد. علماي بزرگ ما در معرفي آثار و كتاب‌هاي علمي به تدوين شرح‌حال‌نويسي‌هاي متعددي همت گمارده‌اند و آثار متقدم را از نظر محتواي اثر و دقت مولف بررسي كرده‌اند. اين فن به محققان يادآور مي‌شود كه هر فردي مي‌خواهد وارد حوزه منبع‌شناسي شود، بايد علاوه بر شناخت منابع، حتي از ارزش نسخه‌هاي متعددي كه از يك اثر كهن برجاي مانده يا در طول زمان نوشته شده‌اند، آگاه باشد و بداند كدام نسخه ارزشمند و قابل ارجاست. اين نكات زيرمجموعه‌هاي فراواني در تحقيقات گوناگون به ويژه مطالعات موسوعه‌پژوهي دارند. 

مدیرگروه علوم حدیث پژوهشکده باقرالعلوم(ع) با اشاره به اين كه يكي از بخش‌هاي پژوهشي پژوهشكده باقرالعلوم(ع) توليد و نشر موسوعه‌هاي پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) با رويكرد موسوعه كلمات است، عنوان كرد: اين مركز يكي از قديمي‌ترين موسسات فعال در اين حوزه است كه موسوعه‌نويسي را با توجه به نيازي كه در حوزه پژوهش‌هاي علمي درباره منابع ديني و اهل‌بيت پيامبر(ص) نياز مي‌شد، آغاز كرد و سنگ بناي خود را بر مبناي موسوعه‌نويسي براي تمامي ائمه اطهار(ع) استوار ساخت. 

وي موسوعه كلمات امام سجاد(ع)، موسوعه كلمات امام كاظم(ع)، موسوعه كلمات امام رضا(ع) و موسوعه كلمات امام مهدي(عج) را از جمله پژوهش‌هاي اين مركز نام برد كه در حال تدوين‌اند و قرار است تا پايان سال جاري تحقيقات آنها به اتمام رسد.