درباره ابنعربي به بهانه انتشار كتاب «رحمة من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن»
مردي كه عرفان و تصوف نظري را صورتبندي كرد
چاپ نخست از جلد اول كتاب «رحمة من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن» نوشته محييالدين ابنعربي، با ترجمه و شرح قاسم ميرآخوري از سوي انتشارات «فهرست» منتشر و روانه بازار نشر شد. كتاب حاضر، ترجمه تفسير قرآن ابنعربي است كه علاوه به سوره فاتحه، 31 آيه از سوره بقره را نيز شرح و تفسير ميكند.-
محمدبن علي معروف به محييالدين و ابن افلاطون، از عرفاي مشهور و از برجستهترين انديشمندان اسلامي است كه به سال 560 هجري قمري، 1165ميلادي (دوشنبه 27 رمضان) در مرسيه -شهري در جنوب شرقي اندلس (اسپانيا)- و در خانوادهاي عارف از تبار حاتم طائي زاده شد. از دوران كودكي تا پايان عمر، سرشت جستجوگرش او را به كاوش و دقت در وجوه گوناگون زندگي واميداشت.
ابنعربي در دوران تحصيل از محضر مشايخ صوفيه و استادان معارف روزگار خود بهرهمند شد. بسياري از اين مشايخ و استادان به او اجازه دادند كه آراء و عقايدشان را نقل و تدريس كند. ابنعربي نيز نام اين بزرگان را به كرات در كتاب فتوحات مكيه و كتابها و رسالههاي ديگرش بيان داشته است.
معروفيت عام ابنعربي در پهنه ادب و فرهنگ عرفاني و صوفيانه به دليل نظريه «وحدت وجود» اوست كه او را از جمله نظريهپردازان و پدر عرفان نظري در جهان اسلام دانستهاند. هانري كربن درباره وي گفته است: «او يكي از بزرگترين عرفاي اهل شهود همه اعصار بود.»
در يك بررسي اجمالي پي خواهيم برد كه ابنعربي با امتزاج فلسفه، كلام و حكمت باطني، موجب شكوفايي عصر زرين تصوف شد، عصري كه اوج شكوفايي خويش را در زمينههاي مختلف فلسفي، كلامي، فقهي و عرفاني تجربه ميكرد و بنيادهاي تفكر اسلامي را استحكام ميبخشيد. در چنين فضايي ظهور وي موجب شد كه عرفان و تصوف در طوفاني از «حكمت باطني» و «الهيات نظري» قرار گيرد و عشق، رنگ و صبغه انديشه به خود بردارد. عصر خود ابنعربي اين مطلب را تاييد ميكند، زيرا فضاي آن آكنده و مشحون از تفكرات فلسفي و عرفاني فراواني بود. شيوح متصوفه در سراسر سرزمين اندلس در تعليم تجربههاي عرفاني - باطني خود به مريدان و شاگردان تشنه كه هرگز كلام و فلسفه، آنان را سيراب نكرده بود و هر روز نيز بر عده آنها افزوده ميشد، مشغول بودند. اگر به عقبتر برگرديم، سرچشمههاي حكمت باطني را خواهيم يافت.
براساس مطالب كتاب، «در دو قرن اول از ظهور اسلام، سنت ديني آنقدر قوي و نيرومند بود كه عالمان ديني اجازه تدوين مكتب منظمي چه در فقه و چه در تصوف نميدادند و شايد دليل آن وجود اصحاب پيامبر(ص) يا تابعان و تابعان تابعان كه صيانت نفس آنان بر همگان محزر بود و يا به علت شرايط سياسي حكومت جاهليت بنياميه و دوران حاكميت فرهنگي به عاريت گرفته از فلسفه يوناني و سيطره ذهنيتگرايي فرهنگي بنيالعباس بوده باشد.
به هر حال ظهور تصوف و منشا آن در دنياي اسلامي از سويي به قرآن و سيماي باطني پيامبر(ص) باز ميگردد و از طرفي به شرايط اجتماعي و سياسي و فكري قرنهاي دوم و سوم هجري كه موجب پديد آمدن آرمانهاي صوفيانه شد، ناآراميهاي سياسي دوران بنياميه كه منجر به سقوط اين سلسله شد و روي كارآمدن بنيعباس و آغاز عصر زرين ادبيات اسلامي و وقوع رويدادهاي سياسي و اجتماعي در نقاط متعدد سرزمين اسلامي كه منجر به تشكيل حكومتهاي منطقهاي و محلي در ميان حكومتهاي بزرگ اسلامي گشت، موجب شد آنان كه طبع زاهدانه و پارسايانهاي داشتند از اجتماع به گوشه انزوا رجعت كنند و خود را از ستيزه به دور نگاه داشته و به زندگي پرآرام معنوي و روحاني كشانده شوند.»
ابنعربي عقايد پراكنده اهل تصوف را كه تا زمان آنان در جوامع مسلمان رايج بود، صورتبندي و به شكل روشن و صريح بيان كرد. وي نظام فلسفي صوفيه و فلسفه عرفاني متصوفه را بنيانگذاري و جنبه باطني سنت تصوف را هرچه بيشتر آشكار و روشن كرد.
برخي در مبالغه از جايگاه وي گفتهاند كه او بزرگترين انديشمند عرفاني همه زمانها بوده است. شكي نيست كه اكثر انديشمندان عارف و فيلسوفان صوفي مسلك در جهان اسلام به نحوي تحت تاثير انديشهها و نظريات نيرومند وي قرار داشتهاند تا آنجا كه اثر پذيري از تفكر و بينش فلسفي - عرفاني او تا عصر حاضر نيز به چشم ميخورد.
ابنعربي در طول حيات فكري خويش به تصوف و عرفان، رنگ فلسفي بخشيد و ادراك شهودي عارف مسلمان را كه چندين قرن در پرده ابهام قرار داشت، در قالب نظريات عقلاني و نفساني كه پرورده ذهن تواناي اوست، جمعآوري و تدوين كرد. از اينرو، ميتوان ابنعربي را يكي از بزرگترين و عاليترين شارحان عرفان اسلامي خواند كه سلوك عرفاني بايزيد و حلاج در پيوند با حكمت صوفيانه وي قوام يافت و مسير رشد و تعالي عرفان و تصوف در جهشي بزرگ، مشخص و معين شد و حقيقت باطني تصوف كه تا آن زمان در كلام جنيد و شبلي مخفي و پنهان بود با صورتبندي نظري او هر چه بيشتر و صريح تر نمايان شد.
همچنين ابنعربي ميراث گذشته صوفيه را با يك تجربه شخصي و زنده درآميخت و كلام صوفيه را كه اغلب در پردهاي از اسرار پنهان شده بود، به صورت انديشهاي كه رنگ و صبغه صوفي و اشراقي داشت، در قالب نظم و نثر (به ويژه نثر) درآورد. به گفته برخي، عرفان و تصوف نظري را چنان صورتبندي كرد كه بعدها منبع و سرچشمهاي شد تا ديگر عرفا و متصوفه و به ويژه عرفاي پارسيزبان از آن بهرههاي فراوان گرفتند.
اثر حاضر علاوه بر مقدمهاي بر قرآن، سوره فاتحه و 31 آيه از سوره بقره را شرح و تفسير كرده است.
چاپ نخست كتاب «رحمة من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن» (جلد اول) با شمارگان 2100 نسخه، 504 صفحه و بهاي 160000ريال راهي بازار نشر شد.
نظر شما