هاشمي، در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره سابقه پژوهش‌های فرهنگ عامه اظهار کرد: توجه کردن به آداب و رسوم عامه از روزگاران گذشته مورد توجه سفرنامه‌نویسان، سیاحان و نویسندگانی که در مسایل اجتماعی مردم دقت می‌کردند بوده است؛ به طوری که از قرون وسطی مورخان، سیاحان و جغرافی‌دانانی که معمولا به عنوان سفرنامه‌نویس از آن‌ها یاد می‌کنیم، در نوشته‌های خود که ناشی از مشاهداتشان بوده است، به موضوعات فرهنگ عامه پرداخته‌اند. از ابتدای قرن حاضر نيز عده‌ای از محققان ایرانی موضوعات فرهنگ مردم را گردآوري كرده‌اند؛ بنابراین توجه به پژوهش‌های فرهنگ عامه داراي پیشینه‌ای طولانی است و به یکی دو دهه اخیر اختصاص ندارد.
هاشمی به تعداد بالای پژوهش‌های انجام شده درباره فرهنگ فولکلور ايران اشاره کرد و گفت: به عنوان مثال در مورد استان تهران می‌توان به بیش از هشتاد سفرنامه اشاره کرد که موضوعات مختلفی در مورد فرهنگ مردم این استان در آن‌ها بیان شده است یا درباره فرهنگ اقوام کافی است به کتاب‌ها و مقالاتی که در زمینه عشایر توسط محققان خارجی و داخلی نوشته شده نگاهی بیندازیم. بنابراین می‌توان گفت این پژوهش‌ها از نظر کمی قابل توجهند.
وی در ارزیابی کیفی این پژوهش‌ها گفت: اگرچه مساله کیفیت یک بحث محتوایی است و به راحتی نمی‌توان در این باره اظهار نظر کرد اما در این رابطه می‌توان گفت از آن‌جایی که این سفرنامه‌ها، کتاب‌ها و مقالات حاصل مشاهده و توصیف و مشارکت محقق در زمین تحقیق بوده‌اند، توصیف‌هاي مردم‌شناسانه به شمار می‌آیند و چون به ثبت و ضبط رسیده‌اند قابل قدرداني‌اند زیرا اگر این کتاب‌ها وجود نداشتند، نمی‌توانستیم روایت درستی از گذشته فرهنگ و فولکلور کشورمان داشته باشیم.
این پژوهشگر فرهنگ مردم در پاسخ به سوالی مبنی بر میزان کاربردی بودن پژوهش‌های انجام شده در حوزه فرهنگ مردم اظهار کرد: پژوهش‌های اين حوزه را نمی‌توان در چارچوب پژوهش‌های کاربردی محسوب کرد، زیرا گفتمان غالب در این پژوهش‌ها معطوف و متمرکز به گردآوری مواد فولکلوریك است بنابراین شاید لازم باشد از این پژوهش‌ها به عنوان مطالعات توصیفی یاد کنیم.
وی ادامه داد: نکته مهم آن است که در این پژوهش‌ها پژوهشگران به آن‌چه «بود» و آن‌چه «هست» توجه دارند و به «باید»ها توجهی ندارند زیرا محقق آن‌چه را که هست یا بوده توصیف می‌کند و چون اساسا فرهنگ‌ها قابل ارزش‌گذاری نیستند، بنابراین محقق نیز به بد یا خوب سنت‌ها یا آداب و امثال آن کاری ندارد و هدف تنها توصیف آن سنت‌ها است و شاید به همین خاطر است که با وجود قدمت نسبتا طولانی و گسترش و حجم بسیار مطالعات فرهنگ عامه در ایران، این مطالعات کمتر در بطن و متن گفتمان‌های عمومی روشنفکرانه و گفتمان‌های دانشگاهی مطرح شده‌اند.
اين پژوهشگر در پاسخ به سوالی مبنی بر میزان دسترسی مردم به پژوهش‌های فرهنگ عامه گفت: این نوع کتاب‌ها اگرچه با مساله کمبود شمارگان مواجهند اما معمولا با کمی جست‌وجو قابل دسترسی‌اند. به عنوان مثال کتابی درباره فرهنگ مردم میناب كه خوانندگان خاص خود را دارد شاید در تهران با دشواری به دست آید اما به هر حال قابل دسترسی است. این نوشته‌ها گاهی به مثابه مواد خام برای تولید آثار ادبی مانند داستان یا دست‌مایه‌هایی برای تولید فیلم‌های مستند یا داستانی درباره فرهنگ سنتی و تاریخی ایران یا متون رادیویی برنامه‌های فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین در حال حاضر تعداد مشخصی از کتاب‌های اين حوزه در کتابخانه ملی کشورمان وجود دارد.
وجود نگاه موزه‌اي در گردآوري فرهنگ فولكلور
هاشمی در پاسخ به این سوال که «با توجه به اين‌كه همچنان اقوام و فرهنگ‌هايي در كشورمان هستند كه به خوبي معرفي نشده يا درباره آن‌ها اطلاع‌رساني مناسبي صورت نگرفته است، پژوهش‌های فرهنگ مردم چه‌طور و با چه رويكردي مي‌تواند در اين راستا راهگشا باشد؟» اظهار کرد: در ایران نوعی نگاه موزه‌ای در زمینه گردآوری فرهنگ عامه و فولکلور وجود دارد. به عنوان مثال یک شی قدیمی به مثابه یک رسم منسوخ شده است و همان‌طور که این شی در موزه نگهداری می‌شود، این رسم نیز به عنوان یک فرهنگ مربوط به زمان خود مکتوب شده است. شی‌ای که در زمان حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد، مانند رسمی است که در میان یک قوم یا یک جامعه جاری است. بنابراین مي‌توان این رسم را توصیف کرد تا وقتی بر اثر مرور زمان و تغییر و تحولات جامعه منسوخ شد، مکتوبات آن به عنوان سندي برای آیندگان باقی بماند.
وی افزود: گاهی برخی پژوهشگران از گردآوری موضوعات فرهنگ مردم برای بازنمایی هویت قومی و محلی یا طایفه‌ای خود استفاده می‌کنند که این پژوهش‌ها در معرفی این اقوام و فرهنگ‌ها کمک شایان توجهي مي‌کند اما امروزه پژوهش‌های فرهنگ مردم بیشتر به علاقه‌مندی شخصی پژوهشگر بستگی دارد و این نوع پژوهش‌ها کمتر از سوی سازمان‌ها و مراکز پژوهشی حمایت می‌شوند. اگر چه پژوهشگران توجه گسترده‌اي به اين حوزه دارند اما غالبا موضوعات فرهنگ مردم و حمایت‌های لازم برای آن، از دید نهادها و مراکز پژوهشی مغفول مي‌ماند.
هاشمی در ادامه به تاریخچه فعالیت‌های فرهنگ مردمی اشاره کرد و افزود: انقلاب مشروطه مطالعات فولکلوریک را در ایران گسترش داد، زیرا نویسندگان و روشنفکران آن دوران دریافته بودند که برای ترغیب و علاقه‌مندی مردم به انقلاب، باید به زبان مردم و حتی گاه به زبان کوچه و بازار با مردم سخن بگویند.
وی در ادامه به جايگاه فولكلورشناسي پيش از انقلاب اسلامي اشاره كرد و گفت: صادق هدايت را مي‌توان يكي از چهره‌هاي تاثيرگذار در مطالعات فرهنگ مردم، پيش از انقلاب دانست و پس از وي نيز افرادي از جمله انجوی شیرازی در اين راستا گام برداشتند. وي مرکز فرهنگ مردم را در رادیو راه‌اندازي كرد. به اين ترتيب فعالیت در حوزه فرهنگ عامه جایگاه خاصی یافت كه محصول آن، کتاب‌ها و مقالات و نشریات ویژه با موضوع فرهنگ مردم بود.
این پژوهشگر افزود: پس از انقلاب اسلامی و با توجه به فضای خاص آن دوران، فعالیت‌های فرهنگ مردمی تا حد زیادی از رونق افتاد و در دانشگاه‌ها نیز متوقف شد اما با گذشت زمان این شرایط رو به بهبود گذاشت؛ به طوری که از دهه هفتاد، مطالعات انسان‌شناسی به عنوان یک رشته تحصیلی گسترش یافت اما بحث فرهنگ مردم به خاطر همان نگاه موزه‌ای که اشاره شد، آکادمیک نشد. به گونه‌ای که فرهنگ مردم در حد واحد درسی نیز تعریف نشده و همان‌طور که فارغ‌التحصیلان مردم‌شناسی اطلاع دارند بحث «فولکلور» تنها در بخشی از کتاب مرحوم دکتر محمود روح‌الامینی مطرح شده است.
هاشمی گفت: این موضوع باعث شد که فرهنگ مردم و مطالعات فولکلوریک، خارج از محیط‌‌های آکادمیک همچنان از طریق دوستدارانش به حیات خود ادامه دهد. از این رو می‌بینیم که هنوز هیچ رشته دانشگاهی در حوزه فرهنگ مردم در ایران به وجود نیامده است و در دروس علوم اجتماعی و حتی انسان‌شناسی نیز مباحث فرهنگ مردم جایی ندارند.
فقر اطلاعات و منابع روش‌شناختي
وي در ادامه درباره علت انجام نگرفتن تعامل جدي پژوهش‌های این حوزه در كشور با سطح جهانی و منطقه‌ای توضيح داد: منابع و متون نظری و روش‌شناختی این حوزه کمتر به زبان فارسی ترجمه شده و در دسترس قرار گرفته است. همچنین گذشته‌گرایی و تاریخ‌زدگی در این نوع مطالعات به شدت مشاهده می‌شود. از سوی دیگر نبودن اطلاعات روش‌شناختی، پژوهش‌های فرهنگ مردمی را از مسایل فرهنگ معاصر و به‌ویژه آن‌چه امروز در زندگی مردم رخ می‌دهد، جدا کرده است.
نویسنده «چیستان: مقبول دیروز، مغفول امروز» افزود: با این حال فعالیت‌ها و پژوهش‌های فرهنگ مردمی با همین وضعیت در جریان است، یعنی پژوهش‌ها توسط پژوهشگران فرهنگ مردم صورت می‌گیرد و به چاپ می‌رسد. وبلاگ‌ها و سایت‌هایی با این موضوع توسط پژوهشگران ایجاد می‌شود. برخی نشریات و فصلنامه‌های فرهنگ مردمی به صورت شخصی و یا وابستگی به سازمان‌ها انتشار می‌یابد. در عین حال گام‌های محکم‌تری همچون بخش فرهنگ مردم در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برداشته شده و یا مراکزی مانند «کرمان‌شناسی» در مرکز استان‌ها ایجاد شده است. هرچند فقدان یک برنامه فرهنگ مردم را در رسانه مشاهده می‌کنیم و شاهد تعطیل شدن فصلنامه‌های انگشت‌شماری هستیم که در این موضوع منتشر می‌شوند.
وی در پاسخ به این سوال که «مهم‌ترین موضوعی که باید پژوهش‌های این حوزه بر آن متمرکز شوند چیست؟» گفت: اگر به تعریف فرهنگ دقت کنیم مشاهده می‌کنیم که مجموعه پیچیده‌ای شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن و تمام عادت‌ها و رفتار و ضوابطی است که فرد به عنوان عضو جامعه از جامعه خود فرا می‌گیرد و در برابر آن جامعه، وظایف و تعهداتی را بر عهده دارد ـ البته این تنها یک تعریف است و تعاریف دیگری هم موجود است ـ موضوع فرهنگ در این تعریف بسیار گسترده است و از آن‌جا که فرهنگ مختص انسان است، بنابراین تحقیقات فرهنگ مردمی نیز با محوریت انسان صورت می‌گیرد.
لزوم پيوند پژوهش‌ها با مسايل فرهنگ و زندگي معاصر
هاشمی ادامه داد: پژوهش‌هایی که در موضوع فرهنگ مردم صورت می‌گیرند، گاهی به شکل مونوگرافی‌اند که مجموعه‌ای از عناصر فولکلوریک یک روستا یا بخش یا منطقه را شامل می‌شود و یا به صورت بررسی‌های عمیق، یک عنصر فرهنگی را مورد کنکاش قرار می‌دهند. این پژوهش‌ها بر پایه علاقه محقق مردم‌‌شناس انجام می‌شود اما به نظر می‌رسد باید محققان فرهنگ مردم تحقیقات خود را به نحوی با مسایل فرهنگ معاصر و به‌ویژه آن‌چه امروز در زندگی مردم رخ می‌دهد، نزدیک کنند.
وی افزود: امروزه تغییرات اجتماعی در جامعه سرعت بسیاری دارد. تغییرات ناگهانی مانند انقلاب در مسایل اجتماعی، فرهنگی و ارزشی جامعه دگرگونی‌های بسیاری به وجود می‌آورد یا ورود تکنولوژی و ارتباطات و مهاجرت‌ها، فرهنگ‌های بومی و محلی را از بین می‌برد و روابط و مناسبات جدیدی را بر فرهنگ جامعه حاکم می‌کند اما موضوع مهم این است که بررسی‌ها و تحقیقات در حوزه فرهنگ مردم تنها نباید به گردآوری داده‌های خام فولکلوریک محدود شود، بلکه مطالعات فرهنگ مردم باید با کاربرد اصول و روش‌های علمی گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها و اسناد و یا تحلیل انتقادی آن‌ها پربار شوند.
نویسنده کتاب «سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم» در بیان راهکارهای ارتقای پژوهش‌های حوزه فرهنگ مردم گفت: این مطالعات نیازمند استفاده از روش‌های علمی است. در این باره دانشگاه‌ها نقش اصلی پرورش پژوهشگران را دارند. ترجمه کتاب‌هایی درباره روش‌شناسی می‌تواند به کمک پژوهشگران این رشته بیاید و به کاربردی شدن این روش‌ها در تحقیقات فرهنگ مردمی منجر شود. پژوهشکده میراث فرهنگی نیز با ترجمه متون مربوطه می‌تواند یکی از مکان‌هایی باشد که به پژوهشگران این رشته یاری می‌دهد.
وی افزود: برنامه‌های رادیو و تلویزیونی نیز می‌تواند محصول کار پژوهشگران فرهنگ مردمی را از طریق برنامه‌سازی و آشناسازی مردم با عناصر فرهنگ عامه پر بار کند، اگرچه در حال حاضر در رادیو برنامه‌ای با موضوع فرهنگ مردم وجود دارد اما در این باره برنامه تلویزیونی مستقل نداریم، در حالی که شبکه‌های تلویزیونی کشورهای همجوار مانند ترکیه، برنامه‌های هفتگی تلویزیونی در این رابطه دارند.
لزوم گسترش ارتباط با مراكز جهاني تحقيقات فولكلور
هاشمی ادامه داد: از سوی دیگر در کشور ما یک مرکز فرهنگ مردمی که در ارتباط با مراکز فولکلوریک جهانی باشد، وجود ندارد، در حالی که به نظر می‌آید در راستای آشنایی با تحولات و نظریات علمی و افراد صاحب‌نظر در زمینه فولکلور در جهان، نیازمند چنین ارتباطاتی هستیم. این نوع ارتباطات، پژوهش‌های فرهنگ مردمی پژوهشگران این حوزه را در همایش‌ها و کنفرانس‌های منطقه‌ای به نقد می‌گذارد و مقدمات ارتقای سطح علمی پژوهشگران را مهیا می‌کند. همچنین آن‌چه در این راستا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، نیروی انسانی است که به عنوان پژوهشگر، کار بررسی و تحقیق را انجام می‌دهد. هرچه پژوهشگران حوزه فرهنگ مردم علمی‌تر و با تکنیک‌های تحقیقاتی روز آشنا باشند، سطح این گونه پژوهش‌ها نیز ارتقا خواهد یافت.
این پژوهشگر، مطالعات فرهنگ مردم را نوعی بازنمایی فرهنگ مردم کوچه و بازار و سنت‌ها و آداب و رسوم شهری و روستایی دانست که از گذشته دور و نزدیک تا کنون در میان مردم به عنوان «فرهنگ» جاری و ساری بوده‌اند و در پایان سخنانش گفت: پیامد‌های گسیخته شدن این مطالعات فرهنگ مردمی سبب می‌شود که افراد جامعه از گذشته فرهنگی خود اطلاعات چندانی نداشته باشند و از آن‌جا که هویت امروزی ما در گذشته فرهنگی‌مان نهفته است، این مطالعات نوعی بازنمایی جامعه فرهنگی گذشته است که نسل‌هایی در آن زندگی کرده‌اند و بخشی از آن همچنان در زندگی فعلی ما تداوم دارد. از این رو همان‌طور که مطالعه این پژوهش‌ها ما را با فرهنگ مردم ايران آشنا می‌کند، تداوم این پژوهش‌ها منابع مکتوب و جالبی را برای آیندگان به میراث خواهد گذاشت.
یکشنبه ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ - ۱۱:۱۵
نظر شما