به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، نخستين نشست فصلي انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني در فصل تابستان با موضوع «اقتصاد كتابخانه‌ها» با حضور فرامرز مسعودي كارشناس ارشد كتابداري، داريوش مطلبي سردبیر نشریه کتاب ماه کلیات و سيدابراهيم عمراني رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران عصر روز گذشته چهارشنبه(28 تيرماه) برگزار شد.

مسعودي در ابتداي اين مراسم با موضوع «زنجيره تأمين منابع در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني» سخن گفت.

وي با بيان اين‌كه در زمينه مطالعات اقتصادي كتابداري و اطلاع‌رساني كارهاي متعددي انجام شده است، گفت: با وجود اين، فعاليت‌هاي انجام گرفته با مشكلات بسياري مواجه بوده است. اقتصاد دانش، اقتصاد اطلاعات، اقتصاد نشر، اقتصاد كتاب، اقتصاد كتابخانه‌هاي تخصصي و ... از موضوعاتي هستند كه در حوزه مطالعات اقتصادي انجام شده است.

وي به مشكلات اين حوزه اشاره كرد و گفت:‌ اختلاف‌نظر در مفاهيم، روش‌ها و تعاريف در حوزه اقتصاد، تحليل هزينه و فايده و محاسبه بهره‌وري كل عوامل از  مشكلات مطالعات اقتصادي در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني‌اند.

عضو انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايران ادامه داد: انطباق نيافتن تعاريف و مفاهيم در حوزه اقتصاد به حوزه كتابداري نيز انتقال مي‌يابد و مشكلاتي را در اين زمينه به وجود آورده است.

وي به محدوده موضوعي به عنوان مشكل ديگري در مطالعات اقتصادي در حوزه كتابداري اشاره كرد و گفت: استناد به ميان‌رشته‌اي بودن رشته كتابداري موجب شده تا موضوعات متفاوتي به آن اضافه و يا پيشنهاد شود و مشخص نبودن مرزهاي رشته دشواري‌هايي را براي بخش آموزشي و اجرايي به وجود آورده و حتي حوزه اقتصادي را تحت تاثير خود قرار داده است.

مسعودي در بخش ديگري از سخنانش با اشاره به اين‌كه خاستگاه اصلي زنجيره تأمين منابع در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني بحث كيفيت و ارزش‌ افزوده است گفت: تا زماني كه بخش‌هايي به عنوان مواد استفاده مي‌كنند كيفيت خود را افزايش ندهند تلاش‌هاي مديران كتابخانه‌ها نيز ابتر مي‌ماند.

اين كارشناس كتابداري از مصاديق مديريت زنجيره تأمين منابع ياد كرد و گفت: كنسرسيوم‌هاي تهيه منابع، فهرست‌نويسي تعاوني، امانت بين كتابخانه‌اي و اشتراك منابع را مي‌توان از مصاديق مديريت زنجيره تأمين دانست.

وي در پايان سخنانش تأكيد كرد: بايد تمركز مطالعات و فعاليت‌هاي خود را روي فرايندهاي اصلي كتابخانه متمركز كنيم چون كتابخانه تأثيرات اجتماعي و فرهنگي فراوان در جوامع دارد.

عمراني نيز در بخش ديگري از اين مراسم با موضوع «كالايي به نام اطلاعات؛ نگاهي به اطلاعات مجموعه‌هاي كتابخانه‌ها با رويكردي اقتصادي» سخناني را ارايه كرد و گفت: اقتصادي كه در آن توليد و بهره‌وري از دانش مهم‌ترين و اصلي‌ترين نقش در توليد محسوب شود اقتصاد دانش‌محور است.

وي ادامه داد: اطلاعات و دانش با اين‌كه خودشان محور همه فعاليت‌هاي اقتصادي‌اند اما به ذات، يك كالا و خدمات محسوب مي‌شوند و به همين دليل اطلاعات و دانش در قالب كتاب، نشريه و... براي فروش و يا به اشتراك‌گذاري به صورت رايگان توليد شده و در دسترس عموم قرار مي‌گيرند.

وي افزود: علم اقتصاد علم توليد، توزيع و مصرف است و وقتي اين تعريف به حوزه اطلاعات بيايد اقتصاد اطلاعات شامل توليد، توزيع و مصرف اطلاعات در جامعه مي‌شود. توليد اطلاعات نتيجه مصرف اطلاعات و مرتبط با اطلاعات قبلاً توليد شده است و اين بخش به صورت دايره‌وار و نظام‌بند بر يكديگر تأثير مي‌گذارند.

عمراني از سه ركن اصلي اقتصاد اطلاعات نام برد و گفت: توليدكنندگان (مؤلفان، دانشگاه‌ها، موسسات توليدي و ...)‌، توزيع‌كنندگان (كتابخانه‌ها و ناشران) و مصرف‌كنندگان (مؤلفان، دانشگاه‌ها، موسسات توليدي و ...) سه ركن اصلي اقتصاد اطلاعاتند؛ در اين اقتصاد مصرف‌كنندگان همان توليد‌كنندگانند.

وي در بخش ديگري از سخنان خود با اشاره به توليد اطلاعات در سطح جامعه گفت: در دوره سنتي كتابداران و ناشران با يكديگر تعامل داشتند اما در دوره فعلي ناشران و كتابداران در برابر يكديگر هستند و جنبش دسترسي آزاد يكي از مصاديق اين رويارويي است.

عمراني در ادامه سخنانش به بحران خريد مجلات توسط كتابخانه‌ها اشاره كرد و گفت: کتابخانه‌ها به عنوان خریداران اصلی اقلام اطلاعاتی درگیر شیوه‌های توزیع و خود حلقه‌ای از این فرایندند. اطلاعات پس از تولید، برای رسیدن به دست مصرف‌کننده از چرخه توزیع می‌گذرد. برخی اقلام اطلاعاتی رایگان هستند و برای برخی شما باید مبالغی بپردازید. با گران شدن اقلام اطلاعاتی به ویژه مجلات علمی، از حدود چهل سال پیش تا کنون، روش‌های دسترسی دادن به کاربران دچار تغییراتی شد.
 
وي ادامه داد: اشتراک منابع توسعه یافت و علاوه بر آن شما می‌توانستید مقالات موردنیاز خود را از یک مرکز تحویل مدرک تهیه کنید، بدون آن‌که همه مجلات را مشترک شوید. در ایران هم برای این شیوه توزیع اطلاعات (تحویل مدرک و اشتراک منابع) در سال 1346 مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران تاسیس شد.

به گفته عمراني، خدمات اشتراک منابع نیز با ظهور فناوری‌های نوین دچار تحول شد و سرعت دسترسی‌ها بیشتر و مجموعه‌های به اشتراک‌گذاری شده نیز وسیع‌تر شد. کنسرسیوم‌های تامین منابع نیز در دوره الکترونیک رو به گسترش گذاشتند که بنده این فعالیت (کنسرسیوم‌ها) را جزو خدمات اشتراک منابع دسته‌بندی نمی‌کنم.

وي تاكيد كرد: امروز خريدهاي بزرگي كه در قالب خريدهاي كنسرسيومي عنوان مي‌شود و من معتقدم حقه‌بازي ناشران است، مشكلات فراواني را براي مديران كتابخانه‌ها به وجود آورده است. دانشگاه‌ها براي توليد دانش بايد در يك مرحله هزينه‌هاي زيادي را متحمل شوند و بعد نتايج تحقيقات خود را با قيمت گزافي از ناشران الكترونيك خريداري كنند. 

اين كارشناس كتابداري به مشكلات خريدهاي بزرگ اشاره كرد و گفت: اين نوع خريد موجب شده تا ناشران به جاي مديران براي نيازهاي مراجعه‌كنندگان تصميم بگيرند؛ به طور مثال در اين خريدها تنها 20 درصد از نياز واقعي مراجعه‌كنندگان كتاب‌ها برطرف مي‌شود و 80 درصد مابقي به مديران كتابخانه‌ها تحميل مي‌شود.

عمراني راه‌حل‌هاي نوين مجموعه‌سازي اقتصادي را در اين ميان مطرح كرد و گفت: اشتراك منابع، كنسرسيوم‌ها و دسترسي آزاد از راه‌حل‌هاي اين موضوع هستند كه اشتراك منابع و كنسرسيوم‌ها به دليل حركت فوق‌العاده ضعيف جمعي ما ايران به ثمر نخواهد نشست. 

عضو انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايران در بخش پاياني سخنان خود از مدل‌هاي اقتصادي دسترسي آزاد نام برد و گفت: دسترسي طلايي، دسترسي سبز، دسترسي با تأخير و دسترسي به بخشي از نتايج تحقيق از جمله مدل‌هاي اقتصادي‌ است كه در برابر مشكلات خريدهاي بزرگ كنسرسيومي مطرح شده است.

مطلبي نيز در بخش پاياني با موضوع اقتصاد نشر توضيحاتي را ارايه كرد و گفت: امروز نشر اطلاعات به صنعتي بزرگ در كنار ساير صنايع تبديل شده و اين صنعت علاوه بر گردش مالي بسيار گسترده در ساير صنايع نيز بسيار موثر است.

وي به مشكلات ناشران ايراني در اين زمينه اشاره كرد و افزود: گفته مي‌شود ناشران در ايران يا عاشق هستند يا ديوانه. چون برخي نشر كتاب را در ايران يك فعاليت فرهنگي مي‌دانند در حالي كه من معتقدم بايد به اين موضوع به عنوان يك مقوله اقتصادي نگاه شود. به عبارت ديگر اقتصاد نشر حوزه‌اي است كه در آن هركسي برداشت و تعبير خود را دارد.

وي در تعريف مفهوم نشر نيز گفت: نشر فعاليتي است كه سعي مي‌كند اطلاعات را براي ما دسترس‌پذير كند. نشر را مي‌توان مجموعه فعاليت‌ها در راستاي تكثير انديشه‌هاي فرد يا مجموعه‌اي از گروه‌ها براي استفاده آحاد مردم و يا گروه‌هاي خاصي از جامعه تعريف كرد.

مطلبي در ادامه سخنانش از سه مرحله فرايند نشر كتاب نام برد و گفت: فرايند قبل از توليد، فرايند توليد فني كتاب و فرايند پس از توليد از جمله اين سه مرحله هستند.

وي از بازاريابي به عنوان يكي از زيرشاخه‌هاي فرايند پس از توليد كتاب ياد كرد و افزود: كتابي كه مصرف نشود در صنعت نشر تأثيرگذار نخواهد بود. ناشران چون فكر مي‌كنند كار فرهنگي مي‌كنند نبايد سود داشته باشند در حالي كه اين‌گونه نيست و اين نگرش غلط ماحصل برخي اقدامات دولت نيز بوده است.

اين كارشناس كتابداري در بخش ديگري از سخنان خود به تعريف كالاهاي خصوصي و عمومي اشاره كرد و گفت: كتاب از جمله كالاهايي است كه هم بعد خصوصي دارد و هم بعد عمومي؛ اين كالا از آن جهت كه موجب افزايش و آگاهي مردم و نفع فرهنگي براي جامعه مي‌شود مي‌تواند كالاي عمومي به‌شمار آيد.

وي تأكيد كرد: بازار كتاب از ساير بازارها متفاوت است چرا كه كتاب كالايي متفاوت است؛ كتاب كالايي تجربي است. برخي از كتاب‌ها به طور قطع موفق‌اند ولي اين مسأله در مورد همه كتاب‌هاي صدق نمي‌كند. از سوي ديگر، هزينه فرصت مصرف يك كتاب مهم‌تر از بهاي يك كتاب است. 

سردبیر نشریه کتاب ماه کلیات ادامه داد: يك جانشين مجاني به جاي خريد كتاب وجود دارد و آن كتابخانه است و از سوي ديگر كتاب به صورت ذاتي ويژگي‌ كالاي عمومي را دارد و خاصيت اشتراك‌پذيري را داراست. 

مطلبي در بخش پاياني سخنان خود از عوامل موثر بر اقتصاد نشر تحت عنوان دو مؤلفه «عرضه» و «تقاضاي كتاب» نام برد و افزود: در بخش عرضه عواملي مانند قيمت كالا، قيمت عوامل توليد، پيشرفت فناوري، عوامل فرهنگي و اجتماعي مطرح است و در بخش تقاضاي كتاب نيز عواملي مانند قيمت كتاب، تغيير درآمد مصرف‌كننده‌ها، تغيير سليقه و اولويت مصرف‌كننده‌ها، قيمت كالاهاي مختلف و عوامل فرهنگي، اجتماعي و سياسي وجود دارد.