به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، ابوریحان بیرونی (۴۴۰-۳۶۲ ه. ق) دانشمند فیزیکدان، ریاضیدان، اخترشناس و پژوهشگر بزرگ ایرانی است. نامش ابوریحان محمد و نام پدرش احمد بود و چون در بیرون ناحیه خوارزم به‌دنیا آمد به ابوریحان بیرونی شهرت یافته است. گرایش او به‌شدت به‌سوی مطالعه پدیده‌های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود. از جمله پژوهش‌ها و آثار علمی بیرونی که هنوز هم در دسترس هستند می‌توان از اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالی‌ها، سایه‌ها، وترها، پاتنجلی، قره‌الزیجات، قانون، ممرها، الجماهر و صیدنه نام برد.
ابوریحان از خوارزم تا غزنه
دوران کودکی را در خوارزم گذراند. در کودکی برای یک دانشمند یونانی نمونه‌های گیاهان و دانه‌ها و میوه‌ها را جمع‌آوری می‌کرد و از همان زمان به مطالعه طبیعت علاقه‌مند شد. دانش اخترشناسی (نجوم) و ریاضی را نزد ابونصر عراق که از دانشمندان نامدار آن زمان بود آموخت. بیرونی جوان، بسیاری از دانش‌های زمان خود را در خوارزم فرا گرفت.
در جرجان مدتی در دستگاه قابوس وشمگیر، امیر دانش‌دوست زیاری به‌سر برد و کتاب ارزشمند «آثارالباقیه» را در آنجا نوشت؛ در این هنگام بیست و هشت ساله بود. قابوس وشمگیر ابوریحان را به وزارت دعوت کرد، اما او نپذیرفت و چند سال بعد به خوارزم بازگشت.
در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند همراه او بود. بیرونی در مدتی که در هند بود چند کتاب با ارزش درباره ریاضی، فلسفه و پزشکی از سانسکریت به عربی ترجمه کرد و طول و عرض جغرافیایی بعضی از شهرها و مناطق مختلف هند را با روش اختراعی خود و استفاده از هندسه و مثلثات به‌دست آورد. ابوریحان سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسکریت یعنی زبان قدیم و مقدس هندیان را فرا گرفت و اثر پرارزش خود «تحقیق ماللهند» را تالیف کرد.
از نوشته‌های بعضی از کتاب‌های کهن چنین بر می‌آید که رابطه بیرونی با محمود غزنوی سلطان متعصب و کشورگشا خوب نبوده چراکه تیزهوشی و دانایی و حقیقت‌دوستی بیرونی، سلطان محمود را خشمگین می‌کرده است. پس از مرگ سلطان محمود، بیرونی کتاب «قانون مسعودی» را به نام پسر او مسعود غزنوی تالیف کرد.
آثار علمی ابوریحان بیرونی
وی دارای تالیفات و ترجمه‌های بسیار معتبری در زمینه علوم مختلف از جمله فیزیک، جغرافیای ریاضی، ریاضیات، نجوم، زمین‌شناسی، گیاه‌شناسی، کانی‌شناسی، جغرافیا و تاریخ و تقویم ملت‌هاست. در ذیل فهرست شماری از مهم‌ترین آثار بیرونی در زمینه علوم مختلف آمده است.
التفهیم لاوایل صناعت‌التنجیم: بیرونی این کتاب را به زبان فارسی نوشته است. وی در این کتاب برای همه اصطلاح‌های نجومی که در آن زمان به زبان عربی بود، برابرهای فارسی آورده است. بیرونی با نوشتن این کتاب راه را برای به‌کار گرفتن واژه‌ها و اصطلاح‌های علمی در زبان فارسی باز کرد. او کوشید تا موضوع‌های دشوار دانش اخترشناسی را برای ایرانیانی که با زبان عربی آشنا نبودند توضیح دهد. این اثر برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است.
تحقیق ماللهند: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است. این اثر، جامع‌ترین کتاب عصر قدیم درباره تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است. این کتاب را پروفسور زاخائو، شرق‌شناس آلمانی ترجمه کرده و در لندن به‌چاپ رسیده است.
قانون مسعودی: بیرونی در کتاب «قانون مسعودی» که شامل ۱۱ فصل است بسیاری از عقیده‌های گذشتگان را درباره نجوم بررسی کرد و حرکت زمین به دور خورشید را امکان‌پذیر دانست و بر این اساس محیط کره زمین را اندازه‌گیری کرد و نشان داد که پدیده‌هایی مانند شب و روز را با فرض حرکت زمین به دور خورشید می‌توان توضیح داد. او نخستین دانشمند مشرق‌زمین است که درباره حرکت زمین به دور خورشید سخن گفته است. ارزش این کتاب تا حدی بود که آن‌را تا حد مقایسه با «المجسطی» بطلمیوس بالا برد. این کتاب دایره‌المعارف کاملی در نجوم به شمار می‌رفت، همان‌طور که «قانون فی‌الطب» ابوعلی سینا، دایره‌المعارف پزشکی بود.
الجماهر فی معرفه‌الجواهر: بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودودبن مسعود تالیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و به‌خصوص جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده است. او در این اثر نظریات و گفته‌های دانشمندانی همچون ارسطو و اسحاق‌الکندی را درباره حدود ۳۰۰ نوع ماده معدنی ذکر کرده است.
صیدنه: این کتاب درباره مواد شیمیایی و خواص و طرز تهیه آنها نوشته شده است.
آثارالباقیه عن‌القرون‌الخالیه: ابوریحان در این کتاب مبدا تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست. بیرونی در این کتاب به بسیاری از باورهای همگان درباره پدیده‌های طبیعی اشاره کرده و آنها را از نظر علمی و تجربی مورد بررسی قرار داده است. بیرونی در همین کتاب برای نخستین بار علت پدید آمدن چاه‌ها و چشمه‌هایی را که آب از آنها بالا می‌جهد شرح داده است. دانشمندان غربی، قرن‌ها بعد به این موضوع پی‌بردند و درباره این‌گونه چشمه‌ها و چاه‌ها (چاه آرتزین) توضیح علمی دادند. این کتاب را مستشرق معروف آلمانی، زاخائو در سال ۱۸۷۸ میلادی در لایپزیک ترجمه و چاپ کرده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است.
اختراعات و پژوهش‌های علمی
ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر می‌کرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یک کره مشخص می‌کرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یک نقشه مسطح پیاده کند و این مقدمه علم «کارتوگرافی» بود.
بیرونی تقریباً به تمام علوم زمان خود مسلط بود و همین‌طور در تمام شاخه‌های ریاضیات آن زمان دستی داشت. وی در جبر، مثلثات، هندسه، مجموع سری‌ها، آنالیز ترکیبی، روش‌های حل معادلات جبری، مسایل حل‌ناپذیر ریاضی مانند تثلیث زاویه، قضیه سینوس‌ها در صفحه، عددهای گنگ و مقاطع مخروطی پژوهش‌های فراوان داشت و آثار بزرگی از خود به‌جا گذاشت.
ابوریحان در محاسبات خویش از نوعی ترازوی ویژه استفاده می‌کرد که پدربزرگ ماشین حساب‌های امروزی محسوب می‌شود. مسایلی را که او در ریاضیات پایه گذاشت، شالوده طرح اعمال و راه حل‌ها توسط حکیم عمر خیام نیشابوری شد و در قرن هفت از این دو به خواجه نصیرالدین طوسی انتقال یافت.
ابوریحان عدد «پی» را محاسبه کرد، محیط زمین را اندازه گیری کرد، موقعیت ستارگان را با اسطرلاب به‌دست آورد و کره جغرافیایی ساخت.
ابوریحان از نگاه بزرگان علم و اندیشه
دانشنامه «علوم» چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده‌اند.
علی اکبر دهخدا درباره ابوریحان بیرونی و آثار او می‌گوید: «در هزار سال پیش برد و تسطیح از تسطیحات چهارگانه کره متفطن گشتن، نوع چاه آرتزین کشف کردن، به استخراج (جیب درجه واحد) توفیق یافتن، بالاتر از همه بنای علوم طبیعی بر ریاضی نهادن و قرن‌ها پیش از بیکن برای حل معضلات علمی و فنی متوسل به استقرا شدن و صدها سال مقدم بر کپرنیک و گالیله در مسمع مرآی پادشاهی چون محمود در عقیده متحرک بودن زمین اصرار ورزیدن برای معرفت اجمالی در این داهی کبیر کافی است.»
اسمیت، خاورشناس و محقق انگلیسی: «اگرچه ابوریحان معمولاً آثار خود را به عربی و سانسکریت می‌نوشت، اما از لحاظ فارسی دارای تسلط کامل بود تا آنجا که کتاب «التفهیم» وی که به دو زبان پارسی و تازی نوشته شده‌است هم‌اکنون به عنوان یک مرجع لغت فارسی مورد توجه دانشمندان و ادبای فارسی است. ابوریحان علاوه بر تسلط بر فلسفه، تاریخ، طب و هندسه، ادیبی ممتاز نیز به‌شمار می‌آمده است.»
عبدالحمید دجیلی: «بیرونی شجاع‌ترین دانشمند جهان که در ریاضیات و علوم و فلسفه غوغایی برانگیخت، نابغه‌ای بود که پایه علم و دانش را به‌حدی رساند که طرح مسایل علمی را به مافوق تصور بالا برده است. ابتکار و قدرت خلاقه بیرونی حیرت‌آور بود و دانشمندان جهان سالیان سال می‌توانند از تراوشات مغزی و آثار ارزشمندش بهره جویند.»
ادوارد زاخائو: «روایت است که ابوریحان در بستر مرگ، بیاد مساله‌ای می‌افتد و از فقیه ابوالحسن علی‌بن عیسی که به دیدن او آمده است می‌پرسد: ای شیخ! حساب جدات ثمانیه را که وقتی به من گفتی بازگوی که چگونه بود؟! شیخ گفت: ای حکیم بزرگوار اکنون چه جای این سوال است؟ ابوریحان می‌گوید: کدام‌یک از این دو امر بهتر است؟ بدانم و بمیرم یا ندانم و نادان درگذرم؟»
علامه محسن امین، صاحب «اعیان‌الشیعه» در مورد او می‌گوید: «محاسباتش در علوم ریاضی آن‌چنان دقیق بود که با اندازه‌گیری‌های زمان ما هیچ‌گونه اختلافی نشان نمی‌دهد و عنوان می‌کند که برتری بیرونی بر دیگران آن است که نوشته‌های خود را با خطوط و اشکال همراه می‌کرده است تا خواننده کتاب، افکار او را نه تنها از طریق نظری بلکه از راه عملی آن به‌خوبی دریابد و فرا گیرد.»
کلام پایانی
در دوره ۶۰۰ سالهای که دوران علم ایرانی است، دانشمندان بزرگی داشتیم که در همه دنیا درخشیدند و هیچکس توان برابری با آنها را نداشت، اما اگر به تاریخ تمدن ویل دورانت که در حدود ۱۸ جلد نوشته شده مراجعه کنیم، سهم ایران در تمدن جهان فقط حدود ۱۰ صفحه است. کمترین کاری که امروز ما باید برای شناساندن تمدن خود و پاسداشت همت والای این نوابغ روزگار شکوفایی تمدن ایران‌زمین انجام دهیم این است که کتاب‌هایشان را به فارسی ترجمه کنیم شاید راهی باشد برای جبران عظمت از دست رفته علمی کشورمان.
سه‌شنبه ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ - ۱۷:۱۴
نظر شما