به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، دکتر احمد توکلی، نویسنده کتاب که خود سابقه‌ای طولانی در حوزه خبرنویسی و روزنامه‌نگاری دارد، در این کتاب تلاش کرده شیوه نگارش ادبی را با کارکردهای رسانه‌ای مطرح کند و نگاهی نوین به این مبحث در قالب خبرنویسی داشته باشد.
زبان و مسئولیت های رسانه
اثر حاضر در شش فصل تهیه و تنظیم شده و موضوعاتی مانند اصول اولیه خبرنویسی، ساده نویسی، رعایت زبان معیار، رعایت نکات دستوری، اصول درست نویسی، رعایت اصول نشانه گذاری و رعایت اصول عددنویسی را در بر می‌گیرد.
دکتر توکلی در پیشگفتار این کتاب، با اشاره به اهمیت زبان در شکل گیری هویت ملی و فرهنگی هر کشور از زبان فارسی به عنوان زبانی نشأت گرفته از تاریخ، فرهنگ و تمدنی کهن نام برده و در ادامه بر ضرورت پاسداری از زبان فارسی تاکید کرده است. در ادامه این مبحث می‌خوانیم: «از جمله مهم‌ترین نهادهای مسوول در این رابطه بدون شک رسانه‌ها هستند و بعید است کسی درباره فرهنگ ساز بودن رسانه‌ها تردید داشته باشد و کسی بتواند نقش و تأثیر رسانه‌ها را در جامعه پذیر ساختن انسان‌ها و شهروندسازی منکر شود. به این ترتیب رسانه‌ها اگر قادرند باورهای ما و جهان ما را شکل دهند، زبان و ادبیات ما را نیز تحت سیطره خود دارند.»
به اعتقاد وی، انتخاب واژه‌ها، عبارات و جملاتی که مردم در خانه، محل کار و کوچه و خیابان برای معناسازی کنار هم قرار می‌دهند تا پیام و تفکری را به دیگران انتقال دهند، بیش از هر چیز حاصل و بازتاب انواع رسانه‌هایی است که در همه جا ما را احاطه کرده‌اند.
اصولی که باید دانست
در نخستین فصل این کتاب که اصول اولیه نام دارد، نویسنده مباحث خود را در دو بخش محتوای پیام و شکل پیام تقسیم بندی کرده و به بیان این مطلب می‌پردازد که اصول نگارش فارسی در مطبوعات و رسانه‌ها باید در این دو جنبه مراقبت شود.
در این فصل نویسنده با اتکاء بر دانش و تجربیات گران سنگ خود، به نکاتی ارزشمند تکیه کرده است. در این مبحث می‌خوانیم: پیام رسانه ای شامل خبر و غیرخبر در بخش محتوایی باید شفاف، به دور از هیجان سازی های کاذب، دروغ پردازی و منطبق با واقعیت باشد.
دکتر توکلی بیان این مطلب که «سعی در گول زدن مخاطب نداشته باشید»، به ارزش خبری بزرگ و فراوانی تعداد و مقدار اشاره کرده و از خبرنگاران خواسته به بهانه کوتاه نویسی اصول حرفه ای را زیر پا نگذارند و برای این موضوع به ذکر چند مثال بسنده کرده است.
«ورود به زندگی خصوصی افراد مشهور به قصد فروش بیشتر ممنوع» نیز عنوان مبحث دیگر کتاب است. در بخشی از این می‌خوانیم: «جذاب سازی پیام به منظور جذب مخاطب از جمله اصول اولیه کار حرفه است اما باید چارچوب‌های حرفه ای و اخلاقی در این رابطه رعایت شود. رسانه ای در صفحه اول خود تیتر می زند: سیدمحمد خاتمی در کنار خواننده لس آنجلسی. در حالی که خبر و عکس مربوط به پشت صحنه فیلمی ایرانی است و خاتمی را در کنار هنرپیشه ای نشان می‌دهد که در این فیلم نقش یک خواننده لس آنجلسی را بازی می‌کند.»
«به کارگیری برخی صفات و واژه‌های احساسی، خبر را از عینیت می‌اندازد» عنوان دیگر مبحث این فصل است که در آن نویسنده بر موضوعات مختلفی چون عدم قضاوت خبرنگار در فرایند اطلاع رسانی و اسیر احساسات نشدن تاکید دارد. به اعتقاد نویسنده، جهت گیری خبری نگارنده خبر نباید هنگام نگارش آن مشخص باشد زیرا با روح خبر که اطلاع رسانی عینی و بی طرفانه است، منافات دارد.
همچنین در ادامه می‌خوانیم: آموزش شیوه نگارش رسانه ای قرار است به ما بگوید هنگام نوشتن خبر یا تولید هر محصول دیگر رسانه ای برای پاسداری از زبان فارسی باید نکاتی را در نظر گرفت و تصویر و توصیف دقیقی از معیارهای صحیح و اشکالات موجود داشته باشیم. همچنین شش ویژگی برای ادبیات روزنامه ای و شیوه‌های نگارشی متن‌های رسانه ای در نظر گرفته شده که شامل ساده نویسی، رعایت زبان معیار، رعایت دستور زبان، پرهیز از غلط نویسی، رعایت اصول نشانه گذاری و رعایت اصول عددنویسی است.
لزوم ساده نویسی
ساده نویسی را می‌توان مهم‌ترین و اصولی‌ترین نکته ای دانست که در کلاس‌های دانشگاهی استادان بر آن تاکید دارند، زیرا مردم دوست ندارند وقتی روزنامه می‌خوانند یا به اخبار رادیو و تلویزیون گوش می‌دهند، با جمله ای روبه رو شوند که فهم آن دشوار باشد. از سوی دیگر به دلیل اینکه مخاطبان رسانه مردمی از قشرها و طبقه‌های مختلف هستند، ساده نویسی اصلی است که هر خبرنگاری بر آن تلاش دارد.
در این مبحث، نویسنده با تاکید بر این موضوع که مبهم نویسی به موازات سخت نویسی باعث می‌شود مخاطب از پیام فاصله گیرد، آورده است: «ضرورت توجه به روشنی پیام زمانی بیشتر نمایان می‌شود که بپذیریم نخستین هدف رسانه اثربخش کردن پیام است، بنابر این به روزنامه نگاران توصیه می‌شود از پیچیدگی‌های کلامی در نوشتار خود بپرهیزند و مخاطبانشان را سردرگم نکنند. بی حهت نیست که به روزنامه نگاران توصیه شده مطالب خود را به زبان آدمیزاد! بنویسند؛ به زبان مردم کوچه و بازار و البته این توصیه به معنای آن نیست که محاوره را وارد زبان خود کنند یا از زبان معیار فاصله بگیرند، بلکه صرفاً تاکید بر استفاده از کلمات و عبارات ساده و قابل فهمی است که مردم کوچه و بازار با سطوح متفاوت سواد آن را درک کنند.»
در ادامه این مبحث نویسنده، با ذکر مثال‌های مختلف تلاش کرده پرهیز از کاربرد کلمات سخت، استفاده از جملات کوتاه، پرهیز از به کارگیری جملات میان پیوند، پرهیز از کلیشه‌ها، پرهیز از تعارفات و تشریفات، رعایت اختصار، پرهیز از حشو و زائدنویسی و پرهیز از گرایش به نثر ادبی را تشریح کند. همچنین تمرین‌هایی برای درک بهتر موضوع آورده شده است.
در بخش پرهیز از حشو و زائدنویسی می‌خوانیم: «حشو در زبان خبر و روزنامه نگاری هر نوع اش قبیح است، چون همانطور که قبلاً نیز گفته شد، رسانه جایی برای زیاده گویی نیست و متن رسانه ای باید موجز و به دور از زیاده گویی و پیچیدگی کلامی باشد. «اوج قله»، «سنگ سیاه حجرالاسود»، «سوابق گذشته»، «تخته وایت برد» و «جنازه مرده» نمونه‌های معروفی هستند که با حشو همراه اند. بر همین اساس ننویسید: برای جلوگیری از تکرار مناقشه جنگ خلیج فارس... بلکه بنویسید: برای جلوگیری از تکرار جنگ خلیج فارس...»
زبان معیار
سومین فصل این کتاب بر ضرورت رعایت زبان معیار تاکید دارد. در این مبحث نیز نویسنده ابتدا به دنبال تعریفی برای «زبان معیار» است و با واکاوی مباحث مختلف به این نتیجه می‌رسد که زبان معیار در گفتار و نوشتار، زبان استاندارد و الگوی هر جامعه و مشخصه اصلی آن غالب بودن نزد جامعه است. دکتر توکلی در ادامه به نقش رسانه‌ها در بازتولید زبان معیار اشاره و مباحثی در این زمینه مطرح می‌کند.
نگاهی به نارسایی‌های موجود در زبان معیار یکی دیگر از سرفصل‌های مهم این فصل است که در آن سه خطری که متوجه زبان معیار است به تفصیل معرفی شده‌اند؛ نخستین خطر به کار بردن واژه‌های بیگانه به شکل افراطی است که نویسنده در این مبحث بر این موضوع تاکید دارد که نباید واژه‌های بیگانه را نابه جا ترویج کرد. در بخشی از این مبحث می‌خوانیم: «برخی کلمات در زبان ما، بیگانه و برخی کلمات بیگانه ترند. بدیهی است در مقام انتخاب مجبور باشیم اولی را بر دومی ترجیح دهیم. به طور مثال «اتمام حجت» که یک اصطلاح عربی است به این علت رایج شده که بر معادل انگلیسی‌اش «اولتیماتوم» که یک اصطلاح بیگانه تر است، برتری دارد. یا در جمله «فراکسیون اصولگرایان مجلس شورای اسلامی در آستانه رأی اعتماد مجلس به وزرای پیشنهادی، بیانه ای صادر کرد» فراکسیون یعنی گروه‌های هم فکر؛ در اینجا چه لزومی دارد از واژه فراکسیون استفاده شود؟ بهتر است بنویسیم: اصولگرایان مجلس شورای اسلامی ...
مبحث دوم این فصل لزوم رعایت عفت کلام و پرهیز از به کارگیری کلمات زشت و تعبیر عامیانه است. در اینجا نیز می‌خوانیم که نوشتار رسانه ای باید تمیز و در کلام و ادب نشانگر نوعی تشخص باشد. یک حرف زشت، یک اصطلاح نابجا یا به عکس یک هنجار می‌تواند به سرعت در میان مردم کوچه و بازار گسترش یابد و به مرور به فرهنگ مبدل شود.
همچنین در سومین مبحث درباره ضرورت اجتناب از به کارگیری زبان محاوره ای و شکسته، نکاتی ارائه شده است. در این بخش می‌خوانیم: «در یک دستورالعمل کلی باید گفت، معیار درست برای کار رسانه زبان رسمی است اما در تمامی رسانه‌های گفتاری و نوشتاری (صوتی، تصویری و مکتوب) در این زمینه استثناهایی نیز وجود دارد که روزنامه نگاران باید به آن توجه کنند. برای مثال در رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون هنگامی که خبرنگاری برنامه کودک اجرا می‌کند گاهی لازم است از زبان محاوره و شکسته استفاده کند.»
اصول درست نویسی
همه چیز درباره رعایت نکات دستوری در نگارش رسانه‌ها را می‌توان در چهارمین فصل این کتاب مطالعه کرد. در این فصل می‌خوانیم: زبانی که روزنامه نگاران برای انتقال پیام به کار می‌گیرند باید به لحاظ دستور زبان خالی از اشکال، پیچیدگی، ابهام و منطبق با زبان معیار باشد.
نگاهی به نقش ویراستاران در درست نویسی، کاربرد نادرست افعال و صفت‌های نامناسب در اخبار و گزارش‌ها، کاربرد تعابیر معکوس و نامانوس از جمله موضوعاتی است که در این کتاب به آن اشاره شده است.
نویسنده در دیگر صفحات این فصل به برخی نارسایی‌های موجود در این حوزه می‌پردازد و با ارائه مثال از روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها کشور به طرح این موضوعات پرداخته است. نکاتی درباره استفاده از فعل مجهول به جای معلوم، حذف فعل به قرینه، دوری اجزای فعل مرکب از یکدیگر، افعال نامناسب، کاربرد فعل در غیرمعنی، حرف اضافه زاید یا نامناسب، حرف ربط زاید و استفاده از تعابیر نادرست از جمله موضوعاتی است که در این مبحث به آن اشاره شده است.
دکتر توکلی در دیگر بخش این فصل، به برخی کاربردهای نادرست در نگارش خبر هم اشاره کرده است، مثل کاربرد غیر اصولی «به عنوان»، «را»، «یک»، «بر علیه» و «که». در ادامه نیز مباحث دیگر درست‌نویسی به تفصیل و شرح دلایل آمده‌اند.
در بخش‌هایی از این فصل که تقریباً طولانی‌ترین مبحث کتاب به شمار می‌آید، درباره کاربرد غیراصولی «را» می‌خوانیم: «کلمه «را» از جمله واژه‌هایی است که بعضی مواقع بر اثر سهل انگاری نویسنده در جمله به صورت غلط به کار گرفته می‌شود. این واژه در جمله کاربردهای مختلفی دارد از جمله اینکه وقتی می گوییم: «معلم را گفتند»، «را» کابرد «به ای» مفعولی پیدا می‌کند. یعنی «به معلم گفتند» اما اشتباه در به کارگیری این واژه بیشتر زمانی است که به عنوان نشانه مفعول بی واسطه (صریح) به کار گرفته می‌شود: «من سارق را دیدم» همانطور که در این جمله ملاحظه می‌کنید «را» بلافاصله بعد از مفعول نوشته شده است.
اصول نشانه گذاری
دیگر مبحث این کتاب درباره رعایت اصول نشانه گذاری است. نویسنده به این دلیل چنین فصلی را به کتاب افزوده که معتقد است رعایت قوانین نشانه‌گذاری در نوشتار، خواندن متن را آسان می‌کند و موجب می‌شود که خواننده درک درستی نسبت به موضوع پیدا کند و به همین دلیل روزنامه نگاران باید بدون اینکه دچار وسواس و افراط شوند، این قوانین را رعایت کنند.
در دیگر سطور این فصل به کاربرد نشانه‌های مختلف مانند نقطه، ویرگول، دو نقطه، سه نقطه، خط تیره یا خط فاصله، ستاره، علامت سؤال، علامت تعجب، گیومه، پرانتز، کروشه یا قلاب، استاندارد فاصله گذاری و ... به صورت تفصیلی همراه با مثال‌های متعدد از نشریات و روزنامه‌ها اشاراتی شده است.
در بخشی از این فصل آمده است: «توجه به زیبایی بصری که به منظور پرهیز از چشم آزاری مخاطب تعریف و توصیه می‌شود، به روزنامه نگاران می‌گوید: از نشانه‌ها استفاده نکنید، مگر آنکه به کار نگرفتن آن باعث شود مخاطب به اشتباه افتد یا درک نوشته برایش سخت شود. با این توصیه بهتر است اسامی افراد، کتاب‌ها، فیلم‌ها، سازمان‌ها و ... را داخل گیومه قرار ندهند و برای جداسازی از ویرگول به جای گیومه استفاده کنند، مگر در مواقعی که نبود گیومه تولید اشکال کند.»
عددنویسی
نوشتن اصولی اعداد و ارقام در خبرنویسی، هنری است که به اعتقاد نویسنده کتاب از ضروریات کار روزنامه نگاران به شمار می‌آید. در این مبحث می‌خوانیم: برخی دستورالعمل‌های عددنویسی در روزنامه نگاری با آنچه ادبیات توصیه می‌کند، متفاوت است.
ادبیات برای شمارش کردن و نشان دادن ارقام بر حروف تاکید دارد ولی روزنامه نگاری بر عددنویسی تمایل نشان می‌دهد و همین دوگانگی نیز باعث شده که شاهد نوعی شلختگی و سردرگمی در به کارگیری عددنویسی در رسانه‌ها باشیم.
چگونگی نگارش اعداد یک رقمی، دو رقمی و سه رقمی، اعداد چهاررقمی، اعداد پنج رقمی به بالا، مواردی که نمی‌شود ارقام را به عدد نوشت و مواردی که همیشه از عدد استفاده می‌شود دیگر موضوعاتی است که در این مبحث به آن پرداخته شده است. در بخش پیوست کتاب نیز املای بعضی از واژه‌ها و پیشوندها و پسوندها به صورت کامل و تشریحی آمده است.
در این کتاب به دلیل اینکه کلمات بیگانه زیادی به زبان فارسی وارد و پذیرفته شده، نویسنده به جای تاکید بر فارسی نویسی صِرف، از افراط و تفریط پرهیز کرده است. همچنین ارائه سؤال و تمرین در پایان هر فصل، یکی دیگر از نقاط قوت کتاب به شمار می‌آید که درک موضوعات و مباحث کتاب را برای مخاطبان آسان‌تر می‌کند.
دکتر توکلی متولد سال 1336 شهر طبس است، او دارای مدرک دکترای مدیریت رسانه است و روزنامه نگاری و مدرس دانشگاه در رشته روزنامه نگاری و علوم ارتباطات به شمار می‌آید. کتاب‌های «گزارش نویسی در مطبوعات»، «مصاحبه خلاق»، «ویراستاری و مدیریت اخبار»، «مصاحبه حرفه ای»، «زبان تخصصی برای دانشجویان علوم ارتباطات و روزنامه نگاری» «مثلث طلایی نوشتن برای مطبوعات»، «خبرنویسی پیشرفته به زبان ساده» و «واژه‌های کلیدی در روزنامه نگاری» برخی از آثار این استاد روزنامه نگاری است.
کتاب «شیوه نگارش در رسانه‌ها» تابستان امسال در 128 صفحه، شمارگان یک هزار و 100 نسخه با قیمت شش هزار تومان توسط انتشارات ثانیه روانه بازار نشر شده است. طراحی جلد این اثر بر عهده حسین توکلی بوده است.
زبان و مسئولیت های رسانه
اثر حاضر در شش فصل تهیه و تنظیم شده و موضوعاتی مانند اصول اولیه خبرنویسی، ساده نویسی، رعایت زبان معیار، رعایت نکات دستوری، اصول درست نویسی، رعایت اصول نشانه گذاری و رعایت اصول عددنویسی را در بر می‌گیرد.
دکتر توکلی در پیشگفتار این کتاب، با اشاره به اهمیت زبان در شکل گیری هویت ملی و فرهنگی هر کشور از زبان فارسی به عنوان زبانی نشأت گرفته از تاریخ، فرهنگ و تمدنی کهن نام برده و در ادامه بر ضرورت پاسداری از زبان فارسی تاکید کرده است. در ادامه این مبحث می‌خوانیم: «از جمله مهم‌ترین نهادهای مسوول در این رابطه بدون شک رسانه‌ها هستند و بعید است کسی درباره فرهنگ ساز بودن رسانه‌ها تردید داشته باشد و کسی بتواند نقش و تأثیر رسانه‌ها را در جامعه پذیر ساختن انسان‌ها و شهروندسازی منکر شود. به این ترتیب رسانه‌ها اگر قادرند باورهای ما و جهان ما را شکل دهند، زبان و ادبیات ما را نیز تحت سیطره خود دارند.»
به اعتقاد وی، انتخاب واژه‌ها، عبارات و جملاتی که مردم در خانه، محل کار و کوچه و خیابان برای معناسازی کنار هم قرار می‌دهند تا پیام و تفکری را به دیگران انتقال دهند، بیش از هر چیز حاصل و بازتاب انواع رسانه‌هایی است که در همه جا ما را احاطه کرده‌اند.
اصولی که باید دانست
در نخستین فصل این کتاب که اصول اولیه نام دارد، نویسنده مباحث خود را در دو بخش محتوای پیام و شکل پیام تقسیم بندی کرده و به بیان این مطلب می‌پردازد که اصول نگارش فارسی در مطبوعات و رسانه‌ها باید در این دو جنبه مراقبت شود.
در این فصل نویسنده با اتکاء بر دانش و تجربیات گران سنگ خود، به نکاتی ارزشمند تکیه کرده است. در این مبحث می‌خوانیم: پیام رسانه ای شامل خبر و غیرخبر در بخش محتوایی باید شفاف، به دور از هیجان سازی های کاذب، دروغ پردازی و منطبق با واقعیت باشد.
دکتر توکلی بیان این مطلب که «سعی در گول زدن مخاطب نداشته باشید»، به ارزش خبری بزرگ و فراوانی تعداد و مقدار اشاره کرده و از خبرنگاران خواسته به بهانه کوتاه نویسی اصول حرفه ای را زیر پا نگذارند و برای این موضوع به ذکر چند مثال بسنده کرده است.
«ورود به زندگی خصوصی افراد مشهور به قصد فروش بیشتر ممنوع» نیز عنوان مبحث دیگر کتاب است. در بخشی از این می‌خوانیم: «جذاب سازی پیام به منظور جذب مخاطب از جمله اصول اولیه کار حرفه است اما باید چارچوب‌های حرفه ای و اخلاقی در این رابطه رعایت شود. رسانه ای در صفحه اول خود تیتر می زند: سیدمحمد خاتمی در کنار خواننده لس آنجلسی. در حالی که خبر و عکس مربوط به پشت صحنه فیلمی ایرانی است و خاتمی را در کنار هنرپیشه ای نشان می‌دهد که در این فیلم نقش یک خواننده لس آنجلسی را بازی می‌کند.»
«به کارگیری برخی صفات و واژه‌های احساسی، خبر را از عینیت می‌اندازد» عنوان دیگر مبحث این فصل است که در آن نویسنده بر موضوعات مختلفی چون عدم قضاوت خبرنگار در فرایند اطلاع رسانی و اسیر احساسات نشدن تاکید دارد. به اعتقاد نویسنده، جهت گیری خبری نگارنده خبر نباید هنگام نگارش آن مشخص باشد زیرا با روح خبر که اطلاع رسانی عینی و بی طرفانه است، منافات دارد.
همچنین در ادامه می‌خوانیم: آموزش شیوه نگارش رسانه ای قرار است به ما بگوید هنگام نوشتن خبر یا تولید هر محصول دیگر رسانه ای برای پاسداری از زبان فارسی باید نکاتی را در نظر گرفت و تصویر و توصیف دقیقی از معیارهای صحیح و اشکالات موجود داشته باشیم. همچنین شش ویژگی برای ادبیات روزنامه ای و شیوه‌های نگارشی متن‌های رسانه ای در نظر گرفته شده که شامل ساده نویسی، رعایت زبان معیار، رعایت دستور زبان، پرهیز از غلط نویسی، رعایت اصول نشانه گذاری و رعایت اصول عددنویسی است.
لزوم ساده نویسی
ساده نویسی را می‌توان مهم‌ترین و اصولی‌ترین نکته ای دانست که در کلاس‌های دانشگاهی استادان بر آن تاکید دارند، زیرا مردم دوست ندارند وقتی روزنامه می‌خوانند یا به اخبار رادیو و تلویزیون گوش می‌دهند، با جمله ای روبه رو شوند که فهم آن دشوار باشد. از سوی دیگر به دلیل اینکه مخاطبان رسانه مردمی از قشرها و طبقه‌های مختلف هستند، ساده نویسی اصلی است که هر خبرنگاری بر آن تلاش دارد.
در این مبحث، نویسنده با تاکید بر این موضوع که مبهم نویسی به موازات سخت نویسی باعث می‌شود مخاطب از پیام فاصله گیرد، آورده است: «ضرورت توجه به روشنی پیام زمانی بیشتر نمایان می‌شود که بپذیریم نخستین هدف رسانه اثربخش کردن پیام است، بنابر این به روزنامه نگاران توصیه می‌شود از پیچیدگی‌های کلامی در نوشتار خود بپرهیزند و مخاطبانشان را سردرگم نکنند. بی حهت نیست که به روزنامه نگاران توصیه شده مطالب خود را به زبان آدمیزاد! بنویسند؛ به زبان مردم کوچه و بازار و البته این توصیه به معنای آن نیست که محاوره را وارد زبان خود کنند یا از زبان معیار فاصله بگیرند، بلکه صرفاً تاکید بر استفاده از کلمات و عبارات ساده و قابل فهمی است که مردم کوچه و بازار با سطوح متفاوت سواد آن را درک کنند.»
در ادامه این مبحث نویسنده، با ذکر مثال‌های مختلف تلاش کرده پرهیز از کاربرد کلمات سخت، استفاده از جملات کوتاه، پرهیز از به کارگیری جملات میان پیوند، پرهیز از کلیشه‌ها، پرهیز از تعارفات و تشریفات، رعایت اختصار، پرهیز از حشو و زائدنویسی و پرهیز از گرایش به نثر ادبی را تشریح کند. همچنین تمرین‌هایی برای درک بهتر موضوع آورده شده است.
در بخش پرهیز از حشو و زائدنویسی می‌خوانیم: «حشو در زبان خبر و روزنامه نگاری هر نوع اش قبیح است، چون همانطور که قبلاً نیز گفته شد، رسانه جایی برای زیاده گویی نیست و متن رسانه ای باید موجز و به دور از زیاده گویی و پیچیدگی کلامی باشد. «اوج قله»، «سنگ سیاه حجرالاسود»، «سوابق گذشته»، «تخته وایت برد» و «جنازه مرده» نمونه‌های معروفی هستند که با حشو همراه اند. بر همین اساس ننویسید: برای جلوگیری از تکرار مناقشه جنگ خلیج فارس... بلکه بنویسید: برای جلوگیری از تکرار جنگ خلیج فارس...»
زبان معیار
سومین فصل این کتاب بر ضرورت رعایت زبان معیار تاکید دارد. در این مبحث نیز نویسنده ابتدا به دنبال تعریفی برای «زبان معیار» است و با واکاوی مباحث مختلف به این نتیجه می‌رسد که زبان معیار در گفتار و نوشتار، زبان استاندارد و الگوی هر جامعه و مشخصه اصلی آن غالب بودن نزد جامعه است. دکتر توکلی در ادامه به نقش رسانه‌ها در بازتولید زبان معیار اشاره و مباحثی در این زمینه مطرح می‌کند.
نگاهی به نارسایی‌های موجود در زبان معیار یکی دیگر از سرفصل‌های مهم این فصل است که در آن سه خطری که متوجه زبان معیار است به تفصیل معرفی شده‌اند؛ نخستین خطر به کار بردن واژه‌های بیگانه به شکل افراطی است که نویسنده در این مبحث بر این موضوع تاکید دارد که نباید واژه‌های بیگانه را نابه جا ترویج کرد. در بخشی از این مبحث می‌خوانیم: «برخی کلمات در زبان ما، بیگانه و برخی کلمات بیگانه ترند. بدیهی است در مقام انتخاب مجبور باشیم اولی را بر دومی ترجیح دهیم. به طور مثال «اتمام حجت» که یک اصطلاح عربی است به این علت رایج شده که بر معادل انگلیسی‌اش «اولتیماتوم» که یک اصطلاح بیگانه تر است، برتری دارد. یا در جمله «فراکسیون اصولگرایان مجلس شورای اسلامی در آستانه رأی اعتماد مجلس به وزرای پیشنهادی، بیانه ای صادر کرد» فراکسیون یعنی گروه‌های هم فکر؛ در اینجا چه لزومی دارد از واژه فراکسیون استفاده شود؟ بهتر است بنویسیم: اصولگرایان مجلس شورای اسلامی ...
مبحث دوم این فصل لزوم رعایت عفت کلام و پرهیز از به کارگیری کلمات زشت و تعبیر عامیانه است. در اینجا نیز می‌خوانیم که نوشتار رسانه ای باید تمیز و در کلام و ادب نشانگر نوعی تشخص باشد. یک حرف زشت، یک اصطلاح نابجا یا به عکس یک هنجار می‌تواند به سرعت در میان مردم کوچه و بازار گسترش یابد و به مرور به فرهنگ مبدل شود.
همچنین در سومین مبحث درباره ضرورت اجتناب از به کارگیری زبان محاوره ای و شکسته، نکاتی ارائه شده است. در این بخش می‌خوانیم: «در یک دستورالعمل کلی باید گفت، معیار درست برای کار رسانه زبان رسمی است اما در تمامی رسانه‌های گفتاری و نوشتاری (صوتی، تصویری و مکتوب) در این زمینه استثناهایی نیز وجود دارد که روزنامه نگاران باید به آن توجه کنند. برای مثال در رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون هنگامی که خبرنگاری برنامه کودک اجرا می‌کند گاهی لازم است از زبان محاوره و شکسته استفاده کند.»
اصول درست نویسی
همه چیز درباره رعایت نکات دستوری در نگارش رسانه‌ها را می‌توان در چهارمین فصل این کتاب مطالعه کرد. در این فصل می‌خوانیم: زبانی که روزنامه نگاران برای انتقال پیام به کار می‌گیرند باید به لحاظ دستور زبان خالی از اشکال، پیچیدگی، ابهام و منطبق با زبان معیار باشد.
نگاهی به نقش ویراستاران در درست نویسی، کاربرد نادرست افعال و صفت‌های نامناسب در اخبار و گزارش‌ها، کاربرد تعابیر معکوس و نامانوس از جمله موضوعاتی است که در این کتاب به آن اشاره شده است.
نویسنده در دیگر صفحات این فصل به برخی نارسایی‌های موجود در این حوزه می‌پردازد و با ارائه مثال از روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها کشور به طرح این موضوعات پرداخته است. نکاتی درباره استفاده از فعل مجهول به جای معلوم، حذف فعل به قرینه، دوری اجزای فعل مرکب از یکدیگر، افعال نامناسب، کاربرد فعل در غیرمعنی، حرف اضافه زاید یا نامناسب، حرف ربط زاید و استفاده از تعابیر نادرست از جمله موضوعاتی است که در این مبحث به آن اشاره شده است.
دکتر توکلی در دیگر بخش این فصل، به برخی کاربردهای نادرست در نگارش خبر هم اشاره کرده است، مثل کاربرد غیر اصولی «به عنوان»، «را»، «یک»، «بر علیه» و «که». در ادامه نیز مباحث دیگر درست‌نویسی به تفصیل و شرح دلایل آمده‌اند.
در بخش‌هایی از این فصل که تقریباً طولانی‌ترین مبحث کتاب به شمار می‌آید، درباره کاربرد غیراصولی «را» می‌خوانیم: «کلمه «را» از جمله واژه‌هایی است که بعضی مواقع بر اثر سهل انگاری نویسنده در جمله به صورت غلط به کار گرفته می‌شود. این واژه در جمله کاربردهای مختلفی دارد از جمله اینکه وقتی می گوییم: «معلم را گفتند»، «را» کابرد «به ای» مفعولی پیدا می‌کند. یعنی «به معلم گفتند» اما اشتباه در به کارگیری این واژه بیشتر زمانی است که به عنوان نشانه مفعول بی واسطه (صریح) به کار گرفته می‌شود: «من سارق را دیدم» همانطور که در این جمله ملاحظه می‌کنید «را» بلافاصله بعد از مفعول نوشته شده است.
اصول نشانه گذاری
دیگر مبحث این کتاب درباره رعایت اصول نشانه گذاری است. نویسنده به این دلیل چنین فصلی را به کتاب افزوده که معتقد است رعایت قوانین نشانه‌گذاری در نوشتار، خواندن متن را آسان می‌کند و موجب می‌شود که خواننده درک درستی نسبت به موضوع پیدا کند و به همین دلیل روزنامه نگاران باید بدون اینکه دچار وسواس و افراط شوند، این قوانین را رعایت کنند.
در دیگر سطور این فصل به کاربرد نشانه‌های مختلف مانند نقطه، ویرگول، دو نقطه، سه نقطه، خط تیره یا خط فاصله، ستاره، علامت سؤال، علامت تعجب، گیومه، پرانتز، کروشه یا قلاب، استاندارد فاصله گذاری و ... به صورت تفصیلی همراه با مثال‌های متعدد از نشریات و روزنامه‌ها اشاراتی شده است.
در بخشی از این فصل آمده است: «توجه به زیبایی بصری که به منظور پرهیز از چشم آزاری مخاطب تعریف و توصیه می‌شود، به روزنامه نگاران می‌گوید: از نشانه‌ها استفاده نکنید، مگر آنکه به کار نگرفتن آن باعث شود مخاطب به اشتباه افتد یا درک نوشته برایش سخت شود. با این توصیه بهتر است اسامی افراد، کتاب‌ها، فیلم‌ها، سازمان‌ها و ... را داخل گیومه قرار ندهند و برای جداسازی از ویرگول به جای گیومه استفاده کنند، مگر در مواقعی که نبود گیومه تولید اشکال کند.»
عددنویسی
نوشتن اصولی اعداد و ارقام در خبرنویسی، هنری است که به اعتقاد نویسنده کتاب از ضروریات کار روزنامه نگاران به شمار می‌آید. در این مبحث می‌خوانیم: برخی دستورالعمل‌های عددنویسی در روزنامه نگاری با آنچه ادبیات توصیه می‌کند، متفاوت است.
ادبیات برای شمارش کردن و نشان دادن ارقام بر حروف تاکید دارد ولی روزنامه نگاری بر عددنویسی تمایل نشان می‌دهد و همین دوگانگی نیز باعث شده که شاهد نوعی شلختگی و سردرگمی در به کارگیری عددنویسی در رسانه‌ها باشیم.
چگونگی نگارش اعداد یک رقمی، دو رقمی و سه رقمی، اعداد چهاررقمی، اعداد پنج رقمی به بالا، مواردی که نمی‌شود ارقام را به عدد نوشت و مواردی که همیشه از عدد استفاده می‌شود دیگر موضوعاتی است که در این مبحث به آن پرداخته شده است. در بخش پیوست کتاب نیز املای بعضی از واژه‌ها و پیشوندها و پسوندها به صورت کامل و تشریحی آمده است.
در این کتاب به دلیل اینکه کلمات بیگانه زیادی به زبان فارسی وارد و پذیرفته شده، نویسنده به جای تاکید بر فارسی نویسی صِرف، از افراط و تفریط پرهیز کرده است. همچنین ارائه سؤال و تمرین در پایان هر فصل، یکی دیگر از نقاط قوت کتاب به شمار می‌آید که درک موضوعات و مباحث کتاب را برای مخاطبان آسان‌تر می‌کند.
دکتر توکلی متولد سال 1336 شهر طبس است، او دارای مدرک دکترای مدیریت رسانه است و روزنامه نگاری و مدرس دانشگاه در رشته روزنامه نگاری و علوم ارتباطات به شمار می‌آید. کتاب‌های «گزارش نویسی در مطبوعات»، «مصاحبه خلاق»، «ویراستاری و مدیریت اخبار»، «مصاحبه حرفه ای»، «زبان تخصصی برای دانشجویان علوم ارتباطات و روزنامه نگاری» «مثلث طلایی نوشتن برای مطبوعات»، «خبرنویسی پیشرفته به زبان ساده» و «واژه‌های کلیدی در روزنامه نگاری» برخی از آثار این استاد روزنامه نگاری است.
کتاب «شیوه نگارش در رسانه‌ها» تابستان امسال در 128 صفحه، شمارگان یک هزار و 100 نسخه با قیمت شش هزار تومان توسط انتشارات ثانیه روانه بازار نشر شده است. طراحی جلد این اثر بر عهده حسین توکلی بوده است.
نظر شما