خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ محمد آسیابانی: تفسیر تنزیلی قرآن یکی از روش‌های تقریبا جدید تفسیر قرآن است که نسبت به دیگر شیوه‌های تفسیر فواید بیشتری دارد. یکی از مفسرانی که در ایران این شیوه را پیگیری کرده و قواعد آن را نیز در کتاب‌هایی به مخاطبان آموزش داده حجت‌الاسلام عبدالکریم بهجت‌پور است. 

«تفسیر همگام با وحی» از تالیفات بهجت‌پور در حوزه تفسير تنزيلي است که منتقدان و پژوهشگران بسیاری بر کامل بودن آن به عنوان یکی از منابع در ارایه اصول تفسير تنزيلي و بيان تاريخچه اين نوع از تفسير و همچنين نقد منابع پيشين در اين موضوع، صحه گذاشته‌اند. نویسنده در این کتاب هدف خود از تفسیر به این شیوه را کشف روش قرآن در مهندسی فرهنگی جامعه عصر نزول به عنوان جامعه و الگوی مدل تحول و مهندسی فرهنگی بیان کرده است. 

«تفسير تنزيلی: مبانی، اصول، قواعد و فوايد» نیز جدیدترین اثر بهجت‌پور است که در زمستان سال گذشته (1392) منتشر شد. با این مفسر قرآن گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه خواهید خواند.

 
مهم‌ترین کار در تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها چیست؟
کاری که در ترتیب نزول انجام می‌شود، سازماندهی سوره به گونه‌ای است که در آن فضای تاریخی نزول فهمیده شود. همچنین وقتي سوره‌های کلام خدا را به ترتیب نزول آن مرتب می‌کنيد، این کار خود به خود فضاهای نزول را بازسازی مي‌كند و مخاطب را در آن شرایط فرهنگی خاص نزول سوره قرار می‌دهد. بنابراین ترتیب نزول، روایات را اصلاح و سبب‌های نزول را نیز بازسازی می‌کند. 

کسانی بر این باور هستند که ترتیب قرآن مجید در زمان پیامبر اسلام مانند قرآن حاضر نبوده است و کلام‌اللهی که در حال حاضر در دست ماست، در زمان خلیفه سوم مرتب شده است. نظر شما در این‌باره چیست؟
قرآنی که اکنون در دست ماست، قطعا همان کلام‌الله مجید است که در نزول تدریجی بر پیغمبر اسلام (ص) نازل شد و البته کاملا نشان می‌دهد که بر بستر اتفاق‌ها و رخدادهایی خاص، خداوند کلام خود و دستورات جهانی‌اش را مطرح کرده است. قرآنی که اکنون ما در محضرش هستیم، تقریبا همان قرآن نزول تدریجی است. 

آیا قرآنی که در شب قدر بر پیغمبر به صورت کامل و دفعی نازل شد، همان قرآن نزول تدریجی است؟
این مساله محل تردید است. علامه طباطبایی در این باره اعتقاد دارد که قرآن نازل‌شده در شب قدر، قرآنی است که محمل همه مفاهیم و دستورات، بدون اجزا و فصول آن است. 

آیا قرآن فعلی به دستور پیامبر (ص) این‌گونه تنظیم شده است یا خیر؟
پیامبر اسلام (ص) چندین چینش قرآن را دیده اما اظهار نظری درباره آن نکرده بود. با این اوصاف مسلمانان در دوران عثمان سوره‌ها را به شکل فعلی یعنی ــ بجز «فاتحه الکتاب» ــ ابتدا سوره‌های بزرگ، بعد سوره‌های متوسط و در نهایت سوره‌های کوچکتر، تدوین کردند. صحابه پیغمبر نیز قرآن را با چینش خود داشته‌اند. 

کشف ترتیب نزول سوره‌ها از چه راه‌هایی امکان‌پذیر است؟
روایاتی از ائمه اطهار، صحابه و تابعان ــ یعنی شاگردان صحابه ــ به ما رسیده است. از این مجموعه روایی می‌توان از نخستین سوره نازل‌شده تا صدوچهاردهمین آن اطلاع پیدا کرد. در منابع علوم قرآنی این روایات وجود دارد اما غالبا پراکنده است و پیشتر نیز در قالب کتاب مدون نشده‌ بودند. 

ممكن است روش‌های کشف ترتیب نزول را در قالب شیوه‌های پژوهشی خود برای نگارش کتاب‌هایی چون «تفسير تنزيلی» و «تفسیر همگام با وحی» توضیح دهید؟
من نیز ابتدا هرچه سند تاریخی یا روایی که درباره ترتیب نزول سوره‌ها بود، فراهم کردم و پس از تامل و کار روی آن‌ها در نهایت به 10 روایت مسند رسیدم. بخشی از این 10 روایت متعلق به حضرت امیرالمومنین امام علی(ع)، بخشی متعلق به ابن‌عباس و بخشی هم متعلق به شاگردان ابن‌عباس است.

همچنین مجموعه‌اي دیگر از روایت‌ها و مکتوبات را که ادعا شده سندش موجود است اما نویسنده نیازی به ذکر سند ندیده، فراهم آوردم و بررسی کردم. این روایت‌ها چهار عنوان است؛ یکی متعلق به امام جعفر صادق (ع)، یک روایت متعلق به ابن‌عباس و دو روایت هم از تابعین است. در طول تاریخ نیز عده‌ای از محققان بر این مساله کار کرده و مجموعه اسناد روایی را دیده بودند. «تفسیر خازن علاالدین بغدادی»، «تفسیر درالمنثور جلال‌الدین سیوطی» و «تفسیر علامه معرفت» از این گونه آثار است. این پژوهشگران هرکدام جدولی نیز برای ترتیب نزول سوره‌ها پیشنهاد داده بودند.

من مجموعه روایات مسند را که 10 عنوان بود به همراه یکی از منابع انتخاب کردم و هرکدام را مورد مقایسه قرار دادم و در ادامه موارد مشترک و موارد اختلاف و جایگاه اختلاف آن‌ها را روشن کردم. همچنین در مقدمه کتاب «تفسیر همگام با وحی» روایات غیرمسند را نیز نقل کرده و آن‌ها را مورد بحث و بررسی قرار دادم. این کار به نظر من کامل‌ترین تحقیق در روایات و اسناد نزول به همراه مقایسه آن‌هاست. 

مهم‌ترین نتیجه شما از این پژوهش‌ها چه بود؟
من از این پژوهش‌ها نتیجه گرفتم که آیاتی که بعدها به سوره‌هایی ملحق شده یا آیاتی جابه‌جا شده باشد، کم و بسیار محدود است. در 45 سوره‌ای که از قرآن تفسیر کردم بسیار کم به آیاتی برخوردم که مربوط به آن سوره نبودند. همچنین در ضمن تفسیر، شرح کردم که آیات با چه انسجامی کنار هم قرار گرفته‌اند تا تردیدها درباره بریده بریده بودن آیات از نگاه شرق شناسان برطرف شود. 

دیدگاه شرق‌شناسان درباره نزول قرآن چگونه است؟ و آیا شما برای تنظیم جدول نزول سوره‌ها به دیدگاه‌های شرق‌شناسان هم رجوع کردید؟
برای تنظیم جدول ترتیب نزول سوره‌ها نظریه‌های شرق‌شناسان را نیز نگاه کردم. این طیف سه ویژگی را برای ترتیب نزول بیان کرده‌اند؛ تحولات روحی و شخصی پیغمبر، گزاره‌های تاریخی خود سوره‌ها و گزارش‌های بیرونی سوره‌ها. من این موارد را به همراه مطالب و نظریه‌های آن‌ها درباره کرونولوژی یا تاریخنگاری قرآن بحث و بررسی کردم و در نهایت به این نتیجه رسیدم که کار شرق‌شناسان در این حوزه اشتباه است و كاشف حقیقت تاریخی نزول سوره‌ها نیست. 

پژوهش‌های درباره تفسیر تنزیلی ایرانیان در دوران معاصر را نیز دیده‌اید؟
بله. یکی از مهم‌ترین پژوهشگران معاصر در موضوع سیر نزول سوره‌ها مهندس مهدی بازرگان است. او با مطالعات مهندسی روی قرآن و پذیرش برخی نظریه‌های شرق‌شناسان به ترتیبی رسید که با عنوان «سیر تحول قرآن» در دو جلد منتشر کرد. بازرگان قصد داشت ترتیب نزول تمام آیه‌های قرآن را با طول موج سوره‌ها بسنجد. من در کتابم این روش را نیز نقد کرده‌ام. 

در نهایت به نظر شما مهم‌ترین دستاورد تفسیر تنزیلی چیست؟
فهم مهندسی کل فرهنگ دینی یا شناخت عناصر فرهنگ دینی از نگاه قرآن مهم‌‌ترین دستاورد تفسیر تنزیلی است. به عنوان مثال بر این اساس متوجه می‌شویم که شرایط جامعه در زمان پیامبر چگونه بود که خداوند شرک را کنار زد و توحید را آورد. یا این‌که متوجه می‌شویم چه مسیری طی شد تا مردم عدالت‌محور شدند. به‌عبارتی کلیت فرهنگ در آن زمان را خواهيم فهميد و ترتیب مهندسی آن به سمت توحید را نیز متوجه خواهیم شد. 

«تفسير تنزيلی: مبانی، اصول، قواعد و فوايد» در سال گذشته (1392) با شمارگان هزار نسخه در 448 صفحه به بهای 18 هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی روانه بازار كتاب شد. 

حجت‌الاسلام عبدالکریم بهجت‌پور از مدرسان حوزه علمیه قم و عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است.

«تفسير فريقين: تاريخ، مبانی، اصول، منابع»، «تحريف‌ناپذيری قرآن»، «تفسير موضوعی قرآن كريم»، «همگام با وحی: نخستين تفسير جامع شيعی به ترتيب نزول سُوَر براساس روايات ابن‌عباس» و «درآمدی بر اصول تحول فرهنگی» از دیگر کتاب‌های منتشرشده بهجت‌پور است.