خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نام امروزی تخت سلیمان قدمت زیادی ندارد. برخی مورخان همچون یاقوت حموی و اریش فریدریش اشمیت شهر ساسانی گَنزَگ را به این محل منتسب کرده‌اند که این ادعا از سوی برخی پژوهشگران مورد تردید قرار گرفته است. ابودلف در سفرنامه خود نام این منطقه را در اوایل دوره اسلامی شیز می‌داند و بنا بر مندرجات کتاب «نزهه‌القلوب» حمدالله مستوفی در دوره ایلخانی ستوریق یا ستروق نامیده می‌شده است و به نظر می‌رسد نام تخت سلیمان پس از دوره ایلخانی، یعنی پس از قرن هفتم، معمول شده باشد.

بنا بر اشارات مورخان و جغرافیدانانی همچون ابودلف، حمداللّه مستوفی و یاقوت حموی شیز یا ستوریق محلی آباد و غنی با احشام و کشاورزی خوب بوده و در حوالی آن معادن طلا، نقره، جیوه، سرب، زرنیخ و لعل بنفش وجود داشته است. این محل پس از ساخته شدن کاخی به دست اباقاخان، اقامتگاه تابستانی ایلخانان ایران شد. در منابع همچنین از ویرانه‌های بناهایی مانند آتشکده آذرگشسب و کاخ خسرو ساسانی در این محل سخن به میان آمده است.

تا این‌که رابرت کرپورتر در سال 1819 تخت سلیمان را کشف کرد. در سال 1838 هنری رالینسون آن را به طور جامع وصف کرد و در سال 1937 اشمیت عکس‌های هوایی ممتازی از تخت سلیمان گرفت و از آن زمان به بعد باستانشناسان بزرگی چون هانس هنینگ فون و پس از او رودولف ناومان کاوش‌هایی را در این منطقه انجام دادند تا رازی دیگر از این سرزمین کهن کشف کنند.

تخت سلیمان در لابه‌لای متون تاریخی
 
مورخان، باستانشناسان و جغرافیدانان بسیاری درطول تاریخ به تخت سلیمان و آثار تاریخی آن اشاره کرده‌اند که این نشان از اهمیت این منطقه است. «سفرنامه ابودلف»، «نزهه‌القلوب» حمدالله مستوفی، «پرواز در شهرهای باستانی ایران» اشمیت، در زمره قدیمی‌ترین آثاری هستند که به تخت سلیمان و موقعیت آن اشاره کرده‌اند.

اما با وجود اهمیت این منطقه و ثبت جهانی آن در سال 82 شاهد تالیفات قابل توجهی در این زمینه نیستیم. «حفریات در زندان سلیمان»، هانس هنینگ فون «تخت سليمان» تاليف محمدرضا خاک‌زاد (که به تازگی جزو پرفروش‌ترین آثار شهر کتاب شده است.)، «تخت سليمان اريكه خورشيد» به قلم محمدحسن تفرشي، «گل مهرهاي تخت سليمان» تاليف روبرت گوبل، «ويرانه‌هاي تخت سليمان و زندان سليمان»، نوشته رودلف ناومان، «نگاهي گذرا به تخت سليمان» به قلم عبدالله كاظمي قره بلاغ و «جغرافياي تكاب»، تالیف عسگر دشتي برنچه در زمره معدود آثاری هستند که در دهه‌های اخیر تخت سلیمان را موضوع خود قرار داده‌اند. تخت سلیمان هنوز رازهای بسیاری در درون خود دارد که باستانشناسان پرده از آن برنداشته‌اند. منطقه‌ای با این قدمت که بسیاری حتی نام آن را نشنیده‌اند، نیازمند تحقیقات گسترده‌تری است. تحقیقاتی که نتایج آن به دو زبان منتشر شود تا جهانیان نیز با این نگین ارزشمند ایران زمین آشنا شوند.

آتشکده آذرگشنسب، معبدی به قدمت تاریخ 

آتشکده آذر گشنسب بزرگترین آتشکده ایران است که به دستور انوشیروان ساسانی ساخته شد و اکنون چهارمین اثر ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این آتشکده ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی به‌نام شیز یا گَنجَک بر روی کوه اَسنَوند قرار داشت.

آذرگشنسپ به معنای آتش اسب نر است. بر پایه افسانه‌های ایرانی این آتشگاه بدین علت این طور نامیده شده ‌است که کیخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبه‌رو شد. آن‌گاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد. این محل هم اکنون نام تخت سلیمان نام دارد. علت این‌که نام این مجموعه را تخت سلیمان گذاشته‌اند آن است که مردم محلی از قدیم چنین شکوهی را تنها می‌توانستند برای حضرت سلیمان متصور شوند، از این رو آن را تکیه‌گاه سلیمان دانسته‌اند.

موقعیت اجتماعی مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان

مجموعه آثار باستاني تخت سليمان در 42 كيلومتري شمال شرقي شهرستان تكاب در استان آذربايجان غربي قرار دارد. آثار باستاني اين مجموعه و درياچه جوشان آن، روي صفحه‌هاي سنگي و طبيعي قرار گرفته كه از رسوبات آب درياچه به وجود آمده است. قدمت اين منطقه از لحاظ سكونتگاه انساني به سه هزار سال پيش باز مي‌گردد و يكي از مهم‌ترين آثار تاريخي كشور است كه به ‌عنوان چهارمین اثر ایران در ميراث جهاني یونسکو به ثبت رسیده است. تخت سلیمان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان باستان به شمار می‌رفت اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان به ایران تخریب شد. آباقاخان، برادر زاده هلاکو خان که به دین اسلام گرویده بود بر ویرانه‌های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده است که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.

تکاب در زبان محلی به معنی محل گذر آب است و به دره تنگی اشاره می‌کند که رود از آن می‌گذرد. تیکان تپه هم که از دیگر نام‌های قدیمی این شهرستان است به معنی تپه‌ای است که از خار و خاشاک پوشیده شده باشد. تکاب فعلی در جایی واقع است که در روزگاران بسیار قدیم شهر باستانی زاموآ واقع بوده است. لولوبی‎ها و گوتی‌‏ها در این منطقه زندگی می‌کردند که از مهم‌ترین مراکز تجاری دولت ماد به شمار می‌رفته و به همین دلیل مدت‌ها مورد تهاجم اقوام آشوری و اورارتو قرار می‌گرفته است.

تکاب در دوره هخامنشی و اشکانی، همچنان به‌عنوان یک مرکز تمدنی و تجاری مورد توجه بوده است. یکی از دلایل عمده شهرت تکاب از گذشته های دور، معادن غنی طلا در این منطقه است. معدن زره شوان اولین و معدن آقدره دومین معدن طلای کشور در این شهرستان واقع شده است.

مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده‌ است. آب این دریاچه که از عمق ۱۱۶ متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده‌ است. رسوب‌های حاصل از این املاح در طی قرن‌ها، لبه دریاچه را شکل داده و متغیر کرده ‌است.

آثار بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده ‌است. مهم‌ترین آثار به‌جا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده‌ است. کاوشگاه باستانی شیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده‌ و طرح‌های بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجراست.