خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ سعیده زادقناد: نشست «تأملی بر الزامات اخلاقی حاکم بر خطمشی مالی حکومتی در پرتو نهج‌البلاغه» با سخنرانی علی‌اصغر پورعزت، دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، دیروز چهارشنبه 26 شهریورماه 93 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در ابتدای نشست، پورعزت قبل از ورود به بحث خطمشی مالی حکومتی در نهج‌البلاغه به آسیب‌ها و انحرافات مالی سی و چند سال اخیر ایران اشاره کرد و این قبیل انحرافات را به عنوان عامل اصلی عدم رشد و اصلاح اقتصاد کشور دانست.
وی با تأکید بر این که، بحران‌های مالی در زمره هجمه‌های داخلی بوده و اثری فلج‌کننده‌تر از هجمه‌های خارجی بر جامعه ما داشته‌اند، افزود: در تمام این سال‌ها، همواره هجمه‌های فرهنگی، بیشتر، از نوع اقتصادی آن مورد توجه بوده و مبارزات همواره معطوف به بحران‌های فرهنگی شده‌اند. در حالی که اگر جریان حفظ بیت‌المال به درستی صورت نگیرد، کشور بنیه نخواهد داشت و حتی می‌توان مدعی بود، اصلاحات فرهنگی نیازمند اصلاحات اقتصادی است.
این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به آیه 282 سوره بقره، گفت: طولانی‌ترین آیه قرآن کریم، بر نحوه تبادل دیون و معاملات دلالت دارد و همین می‌تواند نشانه‌ای بر اهمیت مسائل مالی و اقتصادی نزد اسلام و قرآن باشد.
وی در امتداد مباحثش، نظری تاریخی به دوران علی (ع) افکند و یادآور شد: بسیاری از مخالفت‌ها و دشمنی‌هایی که با آن حضرت شد، در ابتدای امر، ریشه مالی و اقتصادی داشت و بعدها صورتی سیاسی یافت. چه بسا برخی سران جمل اگر احترامشان حفظ می‌شد و ثروتشان باقی می‌ماند، با امام کنار می‌آمدند و سودای رسیدن به حکومت را در سر نمی‌پروراندند.
محورهای سه‌گانه و حفظ اموال
علی‌اصغر پورعزت، با تأکید بر رابطه تنگاتنگ میان رفتار اخلاقی و عدالت در حکومتداری، از امانتداری به عنوان ثمره رعایت اخلاق در رسیدگی به اموال حکومتی یاد کرد و به تشریح جلوه‌های امانتداری بیت‌المال از منظر نهج‌البلاغه پرداخت. وی با اشاره به تجلی این مفهوم در سه محور «حفظ اموال»، «مصرف مدبرانه اموال» و «بهینه سازی و توسعه اموال» در نهج‌البلاغه و سیره امام علی (ع) گفت: مبحث حفظ اموال و توجه به محافظت از بیت‌المال در دو بعد باید مد نظر حاکم اسلامی باشد. یکی حفظ آن در مقابل منفعت‌طلبان و کسانی که در نظر دارند با نزدیکی به حاکمان کسب سودی بیشتر کنند و دیگر حفظ و مراقبت از آن در برابر حوادث و وقایعی که ناشی از سهل‌انگاری حاکم بوده و می‌تواند منجر به از بین رفتن بخشی عظیم از منابع بیت المال شود. در هر دوی این موارد، مسئولیتی سنگین و شرعی بر عهده حاکم اسلامی است.
وی همچنین از نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر ــ حاکم منصوب مصر از سوی امام علی (ع) ــ یاد کرد و ضمن برشمردن آن به عنوان متنی استثنایی و فرازمانی گفت: حضرت علی (ع) در این نامه، مالک را به رعایت انصاف میان مردم و نزدیکان خویش دعوت و عدم رعایت انصاف را به مثابه ستم بر بندگان خدا معرفی می‌کند؛ ستمی که علاوه بر دشمنی مردم، خشم خدا را نیز در پی دارد. مالک اشتر در این نامه به رفتاری توصیه و موظف می‌شود که با میانه‌روی سازگارتر، با عدالت دمسازتر و موجب خشنودی مردم باشد. همچنین از نصایح این نامه به حاکم مصر این است که مراقب نزدیکان و خویشان خود باشد؛ گروهی که به هنگام فراخی و آسودگی، همواره مانند باری بر دوش حکمرانان هستند و مهارشان به دلیل ماهیت رفتار گردن‌کشانه آنها دشوار است. از نظر مدیریت بیت‌المال در مقابل وقایع و حوادث نیز، حاکم باید به گونه‌ای عمل کند که تا حد امکان به اموال بیت‌المال آسیب نرسد. همچنین بهره‌برداری دیرهنگام از یک منبع یا عدم اجازه به دیگران برای بهره‌ور کردن اموال نیز از مصادیق سهل‌انگاری است چرا که حکمران، هم مسئول حفظ اموال شخصی مسلمانان است و هم در مقابل بیت‌المال مسئولیت دارد.
پورعزت در ادامه مباحث خود مجدداً به فرازهایی از نامه 53 نهج البلاغه رجوع کرد و افزود: از نگاه علی (ع)، حاکم پیش از آن که در اندیشه تحصیل مالیات از مردم باشد، باید آبادانی زمین را مد نظر قرار دهد چرا که طلب مالیات در شرایطی که زمین آباد نشده است، موجبات هلاکت مردم را فراهم می‌سازد. امام در این نامه به مالک توصیه و صریح می‌کند که اگر رنج حوادث روزگار و عوامل مخرب طبیعی باعث شد تا مردم بدون مالیات نزد تو رجوع کنند، از رنجشان بکاه و بر دریافت مالیات سختگیری نکن زیرا پس از آن که به رونق و آبادانی رسیدند، مالیاتی که نزد آنها مانده، خود اندوخته‌ای برای آبادانی شهرهای مملکت می‌شود و حاکم خردمند به چنین رعیتی به مثابه سرمایه مالیات‌های بعدی خود می‌نگرد.
مصرف مدبرانه اموال
پورعزت در خصوص دومین محور بحث خود یعنی تعریف «مصرف مدبرانه اموال» در نهج‌البلاغه گفت: حاکم اسلامی و کارگزاران وی، حق ندارند اموال را بنا بر تشخیص خود هزینه کنند بلکه در این خصوص باید به مصلحت عمل کند و حکم خداوند را اساس کار خود قرار دهند. از منظر نهج‌البلاغه نیز حاکم اسلامی باید در مال مردم که به مثابه مال خداوند است دقت کند. در نامه 53 نهج‌البلاغه، علی (ع) می‌فرماید: «در مال خدا که نزد تو جمع شده، دقت کن و آن را به مصرف مستمندان و گرسنگانی برسان که نزدیک تو هستند و هرچه از بیت‌المال اضافه آمد به سوی ما بفرست تا بین کسانی که نزد ما هستند، هزینه کنیم.» این توصیه از سوی امام، نشان می‌دهد که مردم بومی در استفاده از بیت المال در اولویت قرار دارند و خلاف عمل به این رویه، ایستادن در مقابل عدالت و انصاف است. همچنین حاشیه و مرزهای قلمرو اسلامی، همواره در نظر اهل‌بیت (ع) دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر مناطق بوده است چراکه اهمیت به مرزداران و مرزنشینان، تضمینی برای حفظ امنیت کشور است تا جایی که یکی از گروه‌هایی که امام سجاد (ع) برای آنها دعا می‌کند، مرزداران هستند.
بهینه‌سازی و توسعه اموال
«بهینه‌سازی و توسعه اموال»، سومین محور مورد بررسی در مباحث پورعزت بود. او با بیان این که حاکم اسلامی حق ندارد اموال را دست‌نخورده باقی گذارد و با عدم مصرف آنها در مسیر درست به بیت‌المال بازگرداند، عنوان کرد: چنین عملی جنایتی بزرگ در حق مردم و بیت‌المال محسوب می‌شود. در سیره امام علی (ع)، تولید ثروت، نقشی برجسته داشته است. به عنوان مثال ایجاد نخلستان و حفر چاه، از کارهای عمرانی آن حضرت به شمار می‌آید که در زمان خود از منابع اصلی تولید ثروت محسوب می‌شدند. امروزه نیز حاکمان موظف‌اند تا بهترین حوزه کسب درآمد حلال را بیابند و به آن روی آورند. از این رو در روش علی (ع) شاهد این هستیم که او به دلیل ارزشی که برای مردم قائل بود، به بهره‌ور کردن اموال اعتقاد داشت و صرفاً حفظ آن را کافی نمی‌دانست. همچنین آن حضرت درباره امانتداری در بیت‌المال و لزوم آن فرمود: «هرکس این امانت را بی‌ارج شمارد و در مزرع خیانت بچرد و خود و دین خود را از لوث آن پاکیزه نسازد، در دنیا و آخرت خوار و رسواست.»
پورعزت در پایان، سه بعد مطرح شده در مباحثش را به عنوان ابعاد اصلی تعیین خط‌مشی‌های مالی در حکمرانی اسلامی مطرح کرد و گفت: در این خطمشی، مباحثی نظیر آینده‌نگری دارای اولویت و اهمیت ویژه است. یک خطمشی مالی مطلوب، معطوف به اصلاح آینده است و با در نظر گرفتن منافع نسل‌های آینده، خود را به زمان حال و امروز محدود نمی‌کند. علاوه بر این چنین مشی‌ای می‌کوشد خود را از آسیب مصون نگه دارد و با شناسایی عوامل تخریب‌کننده در بدو امر، مضیقه‌های هر نوع اقدام را مد نظر قرار دهد.
در ابتدای نشست، پورعزت قبل از ورود به بحث خطمشی مالی حکومتی در نهج‌البلاغه به آسیب‌ها و انحرافات مالی سی و چند سال اخیر ایران اشاره کرد و این قبیل انحرافات را به عنوان عامل اصلی عدم رشد و اصلاح اقتصاد کشور دانست.
وی با تأکید بر این که، بحران‌های مالی در زمره هجمه‌های داخلی بوده و اثری فلج‌کننده‌تر از هجمه‌های خارجی بر جامعه ما داشته‌اند، افزود: در تمام این سال‌ها، همواره هجمه‌های فرهنگی، بیشتر، از نوع اقتصادی آن مورد توجه بوده و مبارزات همواره معطوف به بحران‌های فرهنگی شده‌اند. در حالی که اگر جریان حفظ بیت‌المال به درستی صورت نگیرد، کشور بنیه نخواهد داشت و حتی می‌توان مدعی بود، اصلاحات فرهنگی نیازمند اصلاحات اقتصادی است.
این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به آیه 282 سوره بقره، گفت: طولانی‌ترین آیه قرآن کریم، بر نحوه تبادل دیون و معاملات دلالت دارد و همین می‌تواند نشانه‌ای بر اهمیت مسائل مالی و اقتصادی نزد اسلام و قرآن باشد.
وی در امتداد مباحثش، نظری تاریخی به دوران علی (ع) افکند و یادآور شد: بسیاری از مخالفت‌ها و دشمنی‌هایی که با آن حضرت شد، در ابتدای امر، ریشه مالی و اقتصادی داشت و بعدها صورتی سیاسی یافت. چه بسا برخی سران جمل اگر احترامشان حفظ می‌شد و ثروتشان باقی می‌ماند، با امام کنار می‌آمدند و سودای رسیدن به حکومت را در سر نمی‌پروراندند.
محورهای سه‌گانه و حفظ اموال
علی‌اصغر پورعزت، با تأکید بر رابطه تنگاتنگ میان رفتار اخلاقی و عدالت در حکومتداری، از امانتداری به عنوان ثمره رعایت اخلاق در رسیدگی به اموال حکومتی یاد کرد و به تشریح جلوه‌های امانتداری بیت‌المال از منظر نهج‌البلاغه پرداخت. وی با اشاره به تجلی این مفهوم در سه محور «حفظ اموال»، «مصرف مدبرانه اموال» و «بهینه سازی و توسعه اموال» در نهج‌البلاغه و سیره امام علی (ع) گفت: مبحث حفظ اموال و توجه به محافظت از بیت‌المال در دو بعد باید مد نظر حاکم اسلامی باشد. یکی حفظ آن در مقابل منفعت‌طلبان و کسانی که در نظر دارند با نزدیکی به حاکمان کسب سودی بیشتر کنند و دیگر حفظ و مراقبت از آن در برابر حوادث و وقایعی که ناشی از سهل‌انگاری حاکم بوده و می‌تواند منجر به از بین رفتن بخشی عظیم از منابع بیت المال شود. در هر دوی این موارد، مسئولیتی سنگین و شرعی بر عهده حاکم اسلامی است.
وی همچنین از نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر ــ حاکم منصوب مصر از سوی امام علی (ع) ــ یاد کرد و ضمن برشمردن آن به عنوان متنی استثنایی و فرازمانی گفت: حضرت علی (ع) در این نامه، مالک را به رعایت انصاف میان مردم و نزدیکان خویش دعوت و عدم رعایت انصاف را به مثابه ستم بر بندگان خدا معرفی می‌کند؛ ستمی که علاوه بر دشمنی مردم، خشم خدا را نیز در پی دارد. مالک اشتر در این نامه به رفتاری توصیه و موظف می‌شود که با میانه‌روی سازگارتر، با عدالت دمسازتر و موجب خشنودی مردم باشد. همچنین از نصایح این نامه به حاکم مصر این است که مراقب نزدیکان و خویشان خود باشد؛ گروهی که به هنگام فراخی و آسودگی، همواره مانند باری بر دوش حکمرانان هستند و مهارشان به دلیل ماهیت رفتار گردن‌کشانه آنها دشوار است. از نظر مدیریت بیت‌المال در مقابل وقایع و حوادث نیز، حاکم باید به گونه‌ای عمل کند که تا حد امکان به اموال بیت‌المال آسیب نرسد. همچنین بهره‌برداری دیرهنگام از یک منبع یا عدم اجازه به دیگران برای بهره‌ور کردن اموال نیز از مصادیق سهل‌انگاری است چرا که حکمران، هم مسئول حفظ اموال شخصی مسلمانان است و هم در مقابل بیت‌المال مسئولیت دارد.
پورعزت در ادامه مباحث خود مجدداً به فرازهایی از نامه 53 نهج البلاغه رجوع کرد و افزود: از نگاه علی (ع)، حاکم پیش از آن که در اندیشه تحصیل مالیات از مردم باشد، باید آبادانی زمین را مد نظر قرار دهد چرا که طلب مالیات در شرایطی که زمین آباد نشده است، موجبات هلاکت مردم را فراهم می‌سازد. امام در این نامه به مالک توصیه و صریح می‌کند که اگر رنج حوادث روزگار و عوامل مخرب طبیعی باعث شد تا مردم بدون مالیات نزد تو رجوع کنند، از رنجشان بکاه و بر دریافت مالیات سختگیری نکن زیرا پس از آن که به رونق و آبادانی رسیدند، مالیاتی که نزد آنها مانده، خود اندوخته‌ای برای آبادانی شهرهای مملکت می‌شود و حاکم خردمند به چنین رعیتی به مثابه سرمایه مالیات‌های بعدی خود می‌نگرد.
مصرف مدبرانه اموال
پورعزت در خصوص دومین محور بحث خود یعنی تعریف «مصرف مدبرانه اموال» در نهج‌البلاغه گفت: حاکم اسلامی و کارگزاران وی، حق ندارند اموال را بنا بر تشخیص خود هزینه کنند بلکه در این خصوص باید به مصلحت عمل کند و حکم خداوند را اساس کار خود قرار دهند. از منظر نهج‌البلاغه نیز حاکم اسلامی باید در مال مردم که به مثابه مال خداوند است دقت کند. در نامه 53 نهج‌البلاغه، علی (ع) می‌فرماید: «در مال خدا که نزد تو جمع شده، دقت کن و آن را به مصرف مستمندان و گرسنگانی برسان که نزدیک تو هستند و هرچه از بیت‌المال اضافه آمد به سوی ما بفرست تا بین کسانی که نزد ما هستند، هزینه کنیم.» این توصیه از سوی امام، نشان می‌دهد که مردم بومی در استفاده از بیت المال در اولویت قرار دارند و خلاف عمل به این رویه، ایستادن در مقابل عدالت و انصاف است. همچنین حاشیه و مرزهای قلمرو اسلامی، همواره در نظر اهل‌بیت (ع) دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر مناطق بوده است چراکه اهمیت به مرزداران و مرزنشینان، تضمینی برای حفظ امنیت کشور است تا جایی که یکی از گروه‌هایی که امام سجاد (ع) برای آنها دعا می‌کند، مرزداران هستند.
بهینه‌سازی و توسعه اموال
«بهینه‌سازی و توسعه اموال»، سومین محور مورد بررسی در مباحث پورعزت بود. او با بیان این که حاکم اسلامی حق ندارد اموال را دست‌نخورده باقی گذارد و با عدم مصرف آنها در مسیر درست به بیت‌المال بازگرداند، عنوان کرد: چنین عملی جنایتی بزرگ در حق مردم و بیت‌المال محسوب می‌شود. در سیره امام علی (ع)، تولید ثروت، نقشی برجسته داشته است. به عنوان مثال ایجاد نخلستان و حفر چاه، از کارهای عمرانی آن حضرت به شمار می‌آید که در زمان خود از منابع اصلی تولید ثروت محسوب می‌شدند. امروزه نیز حاکمان موظف‌اند تا بهترین حوزه کسب درآمد حلال را بیابند و به آن روی آورند. از این رو در روش علی (ع) شاهد این هستیم که او به دلیل ارزشی که برای مردم قائل بود، به بهره‌ور کردن اموال اعتقاد داشت و صرفاً حفظ آن را کافی نمی‌دانست. همچنین آن حضرت درباره امانتداری در بیت‌المال و لزوم آن فرمود: «هرکس این امانت را بی‌ارج شمارد و در مزرع خیانت بچرد و خود و دین خود را از لوث آن پاکیزه نسازد، در دنیا و آخرت خوار و رسواست.»
پورعزت در پایان، سه بعد مطرح شده در مباحثش را به عنوان ابعاد اصلی تعیین خط‌مشی‌های مالی در حکمرانی اسلامی مطرح کرد و گفت: در این خطمشی، مباحثی نظیر آینده‌نگری دارای اولویت و اهمیت ویژه است. یک خطمشی مالی مطلوب، معطوف به اصلاح آینده است و با در نظر گرفتن منافع نسل‌های آینده، خود را به زمان حال و امروز محدود نمی‌کند. علاوه بر این چنین مشی‌ای می‌کوشد خود را از آسیب مصون نگه دارد و با شناسایی عوامل تخریب‌کننده در بدو امر، مضیقه‌های هر نوع اقدام را مد نظر قرار دهد.
نظر شما