به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست تخصصی «بررسی کتب فقهی و حقوقی جدیدالانتشار» عصر دیروز 29 مهرماه 93، با حضور دکتر سید صادق سجادی، مدیر گروه تاریخ و معاون علمی‌ـ‌پژوهشی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، دکتر عباس ایمانی، مدرس دانشگاه  حقوق  دانشگاه آزاد اسلامی و دکتر محمدعلی ابهری، سردبیر «فصلنامه قرآن و حدیث» در سرای اهل قلم برگزار شد.

«حیرت الفقها و حجت الفضلا»، رساله‌‌ای پاسخگو به نومسلمانان مغول
در ابتدای نشست «بررسی کتب فقهی و حقوقی جدیدالانتشار»، صادق سجادی به معرفی نسخه خطی رساله «حیرت الفقها و حجت الفضلا» پرداخت و گفت: رساله‌ای که اکنون اجمالا به معرفی آن خواهم پرداخت، اثری درباره فقه حنفی است که نسخه خطی آن را مورد مطالعه قرار داده‌‌ام. مذهب حنفی که یکی از مذاهب اهل سنت به شمار می‌آید بر خلاف مذهب شافعی که در کردستان رواج دارد و تاکنون کتاب‌هایی درباره آن نوشته شده، چندان مورد توجه قرار نگرفته است؛ در حالی که این مذهب، دارای اشتراکاتی بسیار با مذهب شافعی است.
 
او با اشاره به این نکته که ابوحنیفه، اهل بلخ بوده است و در حلقه‌های درس او در بغداد، اهل خراسان حضور داشته‌اند و این شاگردان از شارحان مهم آثارش به شمار می‌آیند، گفت: آثار مربوط به فقه حنفی در خراسان، فراوان‌اند و چون زبان رایج ایران، افغانستان و شبه قاره هند، فارسی بوده است، بسیاری از آثار حنفی به فارسی نگاشته شده‌اند؛ همین مساله سبب شد تا مغولان که در فرهنگ ایرانی حل شده و آن را پذیرفته بودند از کتاب‌های فارسی ابوحنیفه در مقابل آثار عربی دیگران، بهتر و بیشتر استقبال کنند. 
 
سجادی بحث خود را با شرح مبانی و مباحث رساله «حیرت الفقها و حجت الفضلا» ادامه داد و گفت: این رساله‌ به زبان فارسی در فقه حنفی و در سال 695 ه. ق نوشته شده است. قسمت اصلی آن در مورد مسائل فقهی است اما پایانش که افتادگی دارد و ناقص است، مباحث فقهی را شامل نمی‌شود و مشتمل بر اوراد، طلسم‌ها، جملات قصار و به‌ویژه بخشی از مناجات خواجه عبدالله انصاری است. 
 
وی افزود: از فتواهای مهم ابوحنیفه، جواز ترجمه و قرائت قرآن در نماز به زبان فارسی و زبان‌های غیرعربی است. این نظر که خود موجب بحث‌های کلامی درباره نظم، اتحاد لفظ و معنی قرآن شد، با مخالفت تعدادی از متکلمان و فقیهان که معتقد به اتحاد لفظ با معنی قرآن بودند، یعنی قرآن را هم بر لفظ و هم بر معنای آن جمعا و متحدا اطلاق می‌کردند، روبه‌رو شد اما ابوحنیفه و موافقان او معتقد بودند، آن‌چه انسان از قرآن می‌شنود یا تلاوت می‌کند، فقط تأویلی از کلام خداست؛ از این‌رو، آن را به هر زبانی می‌توان خواند. این نظر و احتیاج عامه و مخصوصاً از قرن هفتم، نیاز امرا و سلاطین ترک و مغول نومسلمان، سبب شد که برخی فقها، آثاری در فقه حنفی به فارسی پدید آورند. 
 
سجادی، همچنین به گمنام بودن نویسنده رساله اشاره کرد و افزود: نویسنده رساله را نمی‌شناسیم و او خود در مقدمه رساله نیز درباره نام و نشان خود سخنی نرانده، جز آن‌که گفته است، 250 هزار مساله را در کتابی جمع کرده و از ده استاد بزرگ بخارا، اجازه فتوا گرفته است و گویا او در زمان نوشتن رساله حاضر، 22 سال است که فتوای خراسان را جواب می‌کند. 
 
وی به موقعیت تاریخی رساله هم اشاره کرد و گفت: رساله در زمان نوروزبیگ، پسر ارغون آقا از امرای چنگیزخان نوشته شده است. نوروز بیگ در همان سالی که این رساله، تألیف شده است، تمام معابد غیراسلامی تبریز را ویران کرد و بیش از صد کلیسا، کنیسا و معبد بت‌پرستان تبریز را تخریب و با همین روند، بسیاری از امرای مغول را مسلمان کرد. 
 
سجادی در ادامه نشست به مباحث فقهی موجود در رساله پرداخت و عنوان کرد: پایان مقدمه این رساله، مشتمل بر نام و نشان منابع مورد استفاده نویسنده است که برخی از مهم‌ترین آثار فقه حنفی نظیر «المبسوط» و «سواد اعظم» را دربردارد. پس از آن، فهرست مطالب مندرج در رساله از آب کر و غسل و وضو تا مسائل ارث، مطرح شده است. روش نویسنده نیز آن است که نخست، موضوع مورد بحث را مطرح می‌کند و بعضی جوانب آن را با فتواهایی مختلف شرح می‌دهد و آنگاه سوالاتی درباره آن موضوع طرح می‌کند و پاسخ آنها را می‌دهد. لازم به ذکر است که این فتاوی منحصر به مذهب حنفی نیست و نویسنده از فتواهای شافعی، امام علی (ع) و امام حسن (ع) نیز یاد کرده است اما اصل رساله، مبتنی بر فقه حنفی است.
 
سجادی که با رویکرد زبان‌شناسی و جامعه‌شناختی نیز به این رساله نگریسته است، در این زمینه گفت: ‌این رساله از دو دیدگاه، مهم و ارزشمند است؛ نخست آن‌که از آثار قدیم فقه حنفی به زبان فارسی است و به لحاظ لغوی و ادبی، مخصوصاً اصطلاحات رایج در خراسان قرن هفتم اهمیت دارد و دیگر از نظر روش نویسنده آن که بسیاری از مسائل را در قالب حکایت‌های ملموس، شواهد عملی و قابل فهم، مطرح کرده است. این اثر، مخصوصا به لحاظ جامعه‌شناختی و به ویژه در فصل مربوط به کفر، اهمیت تام دارد. اتخاذ این روش به تعبیر نویسنده برای آن است که خواننده را به مطالعه رساله، ترغیب کند. بعضی لغات و ترکیبات فارسی قابل‌توجه، مثل «مادرزاد شدن» به معنی کاملا پاک شدن در عبارتی چون «همه گناهان مادرزاد شود» یا «مردینه و زنیه» در قیاس با «نرینه و مادینه» و به همان معنا یا ترکیب «داددهان» به معنای «قاضیان» یا «نمازی کردن» به معنای «پاک و طاهرکردن» برای زبان‌شناسان مهم خواهند بود. 
 
وی در پایان عنوان کرد: نویسنده این رساله از فتواها و فضایل خاندان امام علی (ع) در مواضع متعدد سخن رانده و روایاتی از پیامبر اکرم به نقل از این امام آورده است. این رساله درباره حضرت فاطمه (س) و عاشورا نیز مواردی دارد. 
 
حقوق بشر از نظرگاه فلسفه؛ از افلاطون تا دالایی لاما  
دکتر عباس ایمانی، وکیل دادگستری و استاد دانشکده حقوق دانشگاه آزاد، دیگر سخنران نشست تخصصی «بررسی کتب فقهی و حقوقی جدیدالانتشار» بود. او تاکنون تالیفات مختلفی در این حوزه داشته است که از جمله آنها به کتاب‌های «فرهنگ اصطلاحات و حقوق کیفری»، «فرهنگ نظریه های حقوقی» و «حقوق و سینما» می‌توان اشاره کرد.
 
ایمانی در ابتدای بحث با اشاره به این‌که تعداد کتاب‌های منتشر شده در ایران در مورد حقوق بشر کم نیست گفت: آن‌چه در این نوشته‌ها تاکنون بیشتر مد نظر بوده، آن است که این مطالعات، بیشتر به مفاد اعلامیه حقوق بشر و اسناد بین‌المللی نظر داشته‌اند. چیزی که من را راغب به معرفی کتاب «فلسفه حقوق بشر» نوشته «پاتریک هیدن» و ترجمه مهدي يوسفي، رضا علي‌ميرزايي کرد، آن است که تا جایی که اطلاع دارم، این کتاب برای اولین بار، حقوق بشر را از نظر فلسفی و در بستر تاریخ فلسفه مورد مطالعه قرار داده است. کتاب «فلسفه حقوق بشر» اشاراتی بسیار جالب به حقوق بشر در کشورهای غیرغربی دارد و در رد اندیشه‌های حقوق بشری کنفوسیوس، بودا و یا دالایی لاما، مطالبی را دربردارد و حتی در مورد حقوق بشر در اسلام هم، گرچه به صورت کوتاه اما دارای مباحثی است. 
 
ایمانی ادامه داد: این کتاب در چهار فصل تنظیم شده است. فصل اول آن از بدو تاریخ فلسفه به تعبیری که متون غربی از آن یاد می‌کنند، یعنی از افلاطون، آغاز می‌شود و نمونه‌هایی متنی از فیلسوفان ارائه می‌کند؛ به این معنی که مثلا چگونه می‌توان در متون افلاطون، رد مفاهیم و مضامین حقوق بشری را جستجو کرد و یافت؟ 
 
این استاد دانشگاه و مدرس حقوق، ضمن تاکید بر این که کتاب حاضر، شکل درسنامه به خود گرفته است گفت: کتاب «فلسفه حقوق بشر» در دانشگاه‌های معتبر آمریکا به عنوان کتاب درسی، مورد استفاده است و حتی می‌تواند در ایران نیز در مقاطع تکمیلی دانشگاهی به عنوان یک متن درسی مفید واقع شود.
 
وی افزود: این کتاب، متون فلسفی فلاسفه تاریخ را در مورد حقوق بشر تشریح می‌کند، سپس متناسب با موضوعات روز، سوالاتی طرح کرده و ذهن خواننده را به چالش کشیده است؛ از این‌رو از نظر ماهوی، فلسفی و فکری با توجه به مقتضیات روز به مساله حقوق بشر نظر دارد و به نوعی کارکرد واقع‌گرایانه حقوق بشر را از طریق متون کهن، واکاوی می‌کند. همچنین علاوه بر فلاسفه باستان، فیلسوفان عصر روشنگری و دیدگاه‌های مدرن آنها که فلسفه حقوق بشر به معنای امروزینش را شکل داده‌اند، معرفی می‌شوند. در ادامه نیز این کتاب به معرفی دوران مدرن می‌پردازد و به بررسی افکار فلاسفه‌ای نظیر توماس هابز، جان لاک، روسو، کانت و جان استوارت میل توجه دارد. نهایتا در فصل پایانی هم، دیدگاه‌های غیرغربی، طرح شده‌اند. 
 
ایمانی عنوان کرد: از دیگر ویژگی‌های برجسته این اثر آن است که مترجمان، برای شرح بیشتر مفاهیم متن اصلی، مطالبی را به صورت پاورقی در کتاب ذکر کرده‌اند و مخاطب را در معرض اطلاعات بیشتری قرار داده‌اند که در نوع خود کاری جالب است. 
 
ویژگی دیگر این اثر که ایمانی به آن اشاره کرد، جامعیت آن است، وی در این‌باره گفت: حقوق بشر، مبحثی میان‌رشته‌ای است که به بسیاری از مباحث سیاسی، تاریخی، فرهنگی، ادبی، هنری و مسائل روز پهلو می‌زند. این کتاب، حقوق بشر را محدود به سیاست نمی‌کند و به صورتی جامع، همه مطالب مربوط به این مفهوم را هرچند به صورت گزیده و محدود در قالبی ناب و حساب شده می‌آورد.
 
وی در نقد ترجمه این کتاب از ترجمه برخی لغات و اصطلاحات یاد کرد که به درستی صورت نگرفته‌اند. او در این خصوص به واژه رایت (Right) به معنی «حق» و لاو (Low) به معنی «حقوق» اشاره کرد و گفت: در پاره‌ای از موارد، از رایت با عنوان حقوق یاد شده است که مخاطبان را دچار مشکل درک صحیح می‌سازد. 
 
«فصلنامه فقه و حقوق»؛ انگیزه‌ها و اهداف
دکتر ابهری ریاست سابق کتابخانه مجلس در ادامه این نشست به معرفی «فصلنامه فقه و حقوق» و ضرورت انتشار آن پرداخت و گفت: در هیئت داوران کتاب فصل و کتاب سال، احساسی کم‌کم پا گرفت و تقویت شد که فریاد هیات داوران را بلند کرد؛ چرا که در فصلی، احساس می‌شد که در بین شمار بالای کتاب‌های فقهی و حقوقی، آثار اندکی حضور دارند که قابلیت بررسی داشته و شایسته راهیابی به مرحله انتخاب و اهدای جایزه باشند. همین مساله سبب شد در برخی فصل‌های سال، کتاب فصل نداشته باشیم. این قضیه، کم‌کم به بحران تبدیل شد و گریبان سایر حوزه‌ها را نیز گرفت تا آن‌که « نجفقلی حبیبی» ــ دبیر جایزه کتاب سال ــ پیشنهاد کرد که نشست‌هایی برای نقد کتاب داشته باشیم و علاوه بر آن مجلاتی در همین راستا به نقد کتب در رشته‌های مختلف بپردازند. شکل‌گیری «فصلنامه فقه و حقوق» برگرفته از همین ایده است و امروز در پی آن هستیم تا تعداد این مجلات را به 15 فصلنامه در زمینه‌های گوناگون ارتقا دهیم.
 
دومین نشست از سلسله نشست‌های جدید سرای اهل در حوزه معرفی کتاب و حقوق اهل قلم، 20  آبان با محوریت حقوق مولفین، مترجمین و ناشران و برمبنای موضوع کپی رایت برگزار خواهد شد.