حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی راد، قرآن‌پژوه و سردبیر نشریاتی چون دوماهنامه «آینه پژوهش» و فصلنامه تخصصی کتاب قرآن و حدیث در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به معرفی مجموعه 10 جلدی «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» پرداخت که به کوشش جمعی از استادان دانشگاه شارجه و زیر نظر استاد مصطفی مسلم سامان یافته و برای نخستین بار تفسیری کامل از قرآن بر اساس نظریه وحدت موضوعی سوره‌های قرآن کریم را عرضه کرده است.

مهدوی راد با اشاره به این که در تفسیر موضوعی سه رویکرد و جهت‌گیری وجود دارد گفت: نخستین نوع، تفسیر موضوعی عادی و معمولی است که از کهن‌ترین روزگاران وجود داشته و مفسرانی در دل تفسیر و ضمن تفسیر‌های دیگر، گاه موضوع‌هایی را بر اساس آیات، بررسی کرده‌اند.

وی ادامه داد: در تفسیر موضوعی به این شکل، محققان آیات یک موضوع را از خود قرآن می‌گیرند و آن را با بررسی و نقد به نتیجه می‌رسانند. عالمان گذشته، در این حوزه آثاری مانند احکام القرآن‌ را بر اساس تدوین شیعی نگاشته‌اند. همچنین آثاری که درباره سوگندهای قرآن نوشته شده، تفسیر موضوعی تلقی می‌‌شود.

او افزود: پیشینه تفسیر موضوعی به آثاری از شهید زید بن علی بر‌می‌گردد که اثبات انتساب یکی از آن‌ها به زید بن علی قطعی است و سید بن طاووس نسخه‌ای از آن داشته است. البته در قرن چهاردهم تفسیر موضوعی به اوج خود رسید.

به گفته این قرآن‌پژوه، از نخستین تألیف‌ها درباره تفسیر موضوعی، کتاب آیت‌الله العظمی سبحانی با عنوان «مفاهیم القرآن الکریم» است. همچنین آثار شیخ محمود شلتوت نیز از جمله این کارهاست. بنابراین این یک نگرش به قرآن است که محقق موضوع را از قرآن می‌گیرد و بعد دوباره به قرآن بر می‌گردد.

وی در ادامه با اشاره به آخرین اثر شهید محمدباقر صدر که به تفسیر موضوعی قرآن می‌پردازد گفت: او در آخرین اثر زندگی‌اش که همان مجموعه چهارده جلسه‌ای تفسیر قرآن است، به تفسیر موضوعی پرداخت و در چهار جلسه اول مبانی تفسیر موضوعی را بیان کرد.

حجت‌الاسلام مهدوی راد درباره تفسیر نوع دوم که مهمتر و حساس‌تر است و از آن به تعبیر امام علی(ع) با عنوان «استنطاق قرآن» یاد می‌شود، توضیح داد: این تفسیر بدین معنی است که در مجموعه فضای فکری بشری و خرد جمعی انسانی که سؤالات و مسائلی برای افراد پیش آمد و بر اساس اندیشه‌ها و تدبرهای گوناگون، گره‌های مسیر راه را گشودند و راه حل‌هایی عرضه کردند، ما می‌توانیم این راهکارها را به قرآن عرضه کنیم و ببینیم قرآن چقدر از آن‌ها را می‌پذیرد یا رد می‌کند. و اساساً راه حل قرآن درباره این مشکلات چیست. خود شهید صدر درباره فلسفه تاریخ این گونه بحث کرده است.

وی تأکید کرد: مرحوم صدر در این جلسات تفسیر، راهی جدید را در تفسیر موضوعی گشود. بنابراین در این تفسیر، محقق موضوع را از بیرون می‌گیرد و به قرآن بر می‌گرداند و عرضه می‌کند.

این قرآن‌پژوه در ادامه درباره «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» که استاد مصطفی مسلم به آن پرداخته است، گفت: این تفسیر موضوعی که در مجموعه‌ای 10 جلدی گرد آمده و استاد مصطفی مسلم به آن پرداخته، بر اساس موضوعی است که حدود 80 سال است جدی شده است. یکی از نخستین کسانی که این موضوع را مطرح کردند عبدالله درّاز است. بعدها به‌تدریج افرادی دیگر مانند سید قطب، علامه طباطبایی، ابن عاشور و ... این نظریه را گسترش دادند. البته به صورت موردی هم کتاب‌های دیگری در این باره نوشته شده که از آن جمله تفسیر «معارج التفکر و دقائق التدبر» اثر حبنّکه است.

به گفته حجت‌الاسلام مهدوی راد، این گروه از محققان بر این باورند که هر سوره‌ یک موضوع محوری دارد و اگرچه به‌ظاهر به نظر می‌آید که یک سوره دارای موضوع‌هایی متنوع است، اما در پس آن رشته‌ای قرار دارد که آن‌ها را به هم ربط می‌دهد و آن، یک موضوع خاص است.

وی اضافه کرد: علامه طباطبایی از جمله افرادی است که علاوه بر اعتقاد به این نظریه، عملاً آن را در تفسیر خود به کار می‌گیرد و در مواردی متعدد بر اساس همین رویکرد، اقوال مختلف را نقل می‌کند. مانند آن چه درباره سوره یاسین و رعد انجام داده است. علامه تأکید می‌کند که هر سوره‌ برای خود شخصیت مستقل، هویت خاص و موضوعی خاص دارد و موضوع‌های فرعی بر گرد آن می‌چرخند.

این قرآن‌پژوه در معرفی «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم»  گفت: استاد مصطفی مسلم برای تدوین این مجموعه 10جلدی در ابتدا، سال‌ها نظریه وحدت موضوعی سوره‌ها را مطرح ساخت و به صورت فردی آن را در دانشگاه‌ها تدریس کرد. سپس در دانشگاه شارجه آن را به بحث گذاشت و تعداد قابل توجهی از استادان علوم قرآنی را از کشورهای مختلف دعوت کرد. این استادان طرح کار را در سال 2004 ریختند و بر اساس آن بحث کردند. برخی به این نظریه نزدیک نشدند و قانع  هم نشدند. برخی دیگر کار را در ضمن بحث رها کردند. در نهایت 30 نفر از استادان، سوره‌هایی متعدد از قرآن را گرفتند و زیر نظر مصطفی مسلم، کل قرآن را  از ابتدا تا پایانش به صورت موضوعی تفسیر کردند که در ده جلد کتاب منتشر شد.

وی یادآور شد: دانشکده پژوهش‌های برتر علمی در دانشگاه شارجه چاپ اول مجموعه 10 جلدی «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» را در سال 1431 قمری منتشر کرد که متأسفانه نتوانستیم آن زمان این مجموعه را مشاهده کنیم تا این‌ که در 1434 این مجموعه دوباره چاپ شد و اکنون به دست ما رسیده است.

حجت‌الاسلام مهدوی راد با تأکید بر این‌ که نظریه‌پردازان تفسیر وحدت موضوعی قرآن این موضوع را در این تفسیر جدی گرفته‌اند
گفت: درباره خود تفسیر هم جدی بحث شده و در تفسیر هر سوره منابعی بسیار به کار گرفته شده و بحث‌ها دقیق است.
 
وی تأکید کرد: در مجموعه 10 جلدی «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» مراجعه به منابع و روایات بسیار قوی است و جالب این است که در این مؤسسه که کتاب‌های بسیاری‌ چاپ کردند، هیچ یک از کتاب‌ها را نمی‌توان از سایت آنها دانلود کرد و تنها این مجموعه است که دانلود آن آزاد است چراکه مؤلفان آن، می‌خواستند جهان علمی تفسیری اسلامی، به‌راحتی بتواند به این کتاب‌ها دسترسی یابد و آن را مطالعه و نقد کند تا این نظریه نو به نتیجه برسد.

حجت‌الاسلام مهدوی راد با بیان این‌ که در میان قرآن‌پژوهان معاصر نظریه وحدت موضوعی جدی شده و در جهان عرب به آن بسیار پرداخته شده است، گفت: طه جابر العلوانی کتابی کوچک به نام «افلایتدبرون» دارد. من در این کتاب روایتی از علی بن‌ابی‌طالب به نقل از کتاب «الحجة» ابوعلی فارسی دیدم و متوجه شدم این تنها روایتی است که از این روش تفسیری پشتیبانی می‌کند. در این روایت امام علی (ع) می‌فرماید: «همه قرآن به منزله یک سوره و همه سوره به منزله یک آیه و همه آیه به منزله یک جمله و همه جمله به منزله یک کلام است.» این نشان می‌دهد که قرآن یک بافت به هم پیوسته است.

این قرآن پژوه در بخش پایانی سخنانش با تأکید بر این‌ که خود به توقیفی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها معتقد است، افزود: کسانی که به وحدت موضوعی معتقدند به توقیفی بودن چینش آیه‌ها در سوره‌ها نیز معتقدند اما نیازی نیست به توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها در قرآن هم معتقد باشند.

وی یادآور شد: تفسیر موضوعی قرآن کریم بسیار حساس و مهم است و حتی به صورت پراکنده هم آثار در این باره کم است و شاید 10 سوره این گونه تفسیر شده باشد.
 
به گفته حجت‌الاسلام مهدوی راد، حسن حبنّکه المیدانی برای این‌ که ببیند این نظریه جواب می‌دهد یا خیر، سه یا چهار سوره را به صورت مجزا بحث کرد و بعد که دید نظریه تفسیر موضوعی قرآن کریم می‌تواند کارساز باشد، کار خیلی مهمی کرد که مفسران ما معمولاً انجام نمی‌دهند. او در اثری، قواعدی را که بر اساس آن می‌خواست تفسیرش را بنویسد، گردآوری کرد. شایان ذکر است که بخش مکی تفسیر او ــ «معارج التفکر و دقائق التدبر» ــ پایان یافته و بخش مدنی آن هم تا نیمه انجام شده است.

وی تأکید کرد: عرب‌ها تفسیر موضوعی قرآن کریم را جدی گرفتند و اگر جهان اسلام وارد این حوزه در مطالعات قرآنی شود، پنجره‌ای جدید در تفسیر قرآن گشوده خواهد شد.