ساکن هر محله و منطقه‌ای از تهران که باشی با مترو به راحتی می‌توانی خود را به میدانی که کاخ را در آغوش گرفته است برسانی. از همان ابتدای ورود به میدان پانزده خرداد یا همان بوذرجمهری سابق، خیابان سنگ‌فرش شده و کالسکه و قطارهای قدیمی تو را به روزگاران دور می‌برد. روزگاری که از ماشین و دود و آلودگی و ازدحام و ترافیک خبری نبود. شهر در امن و امان بود از دست آلودگی‌های صوتی و تصویری! برای رفتن به کاخ گلستان نیازی به هیچ وسیله نقلیه‌ای نداری؛ چه از نوع قجری و چه از نوع جدید. کافی است چندقدمی را از میدان به سمت خیابان ناصرخسرو پیاده‌روی کنی تا کاخ را ببینی.
به محض ورود به فضای کاخ، از هیاهو و ازدحام پایتخت جدا می‌شوی و خود را در میان عمارت‌های کوتاه و بلندی می‌بینی که تو را احاطه کرده‌اند. ایوان تخت مرمر، خلوت کریم‌خانی، شمس‌العماره و کاخ ابیض که هریک نظاره‌گر روزگار پرفراز و نشیب قاجار بوده‌اند. تاجگذاری شاهان قاجار، دسیسه‌چینی‌های درباریان و حرم‌سرا و ظهور و افول قدرت هیچ یک از نظر آنها پنهان نماند. درست در مقابل درب ورودی مجموعه، کاخ ابیض یا همان موزه مردم‌شناسی را می‌بینی که تا چند سال پیش کتابخانه چاپی کاخ گلستان را در خود جای داده بود. اما از سال 1386 کتابخانه از این محل به طبقه دوم ساختمان مدیریت یعنی در ضلع شمال شرقی کاخ منتقل شد.
فضای کتابخانه چاپی ارتباط چندانی با دیگر بخش‌های کاخ ندارد البته به غیر از پنجره‌های قدی چوبی که کمی فضای آن را تاریخی می‌کند. این کتابخانه بیش از هفت هزار جلد کتاب در حوزه‌های تاریخ، هنر و فرهنگ مجموعه‌ای از کتاب‌های کمیاب را در خود جای داده است.
کتابخانه از زمان پهلوی دوم راه‌اندازی شد. البته در آن زمان در موزه مردم‌شناسی خیابان امیریه (ارامنه سابق) واقع بود و پس از چند سالی به مجموعه تاریخی کاخ گلستان منتقل شد. کتاب‌های کتابخانه چاپی در زمان تاسیس کاملا اهدایی بوده و مسوولان کتابخانه، کتاب جدیدی را به این مجموعه اضافه نمی‌کردند تا اینکه در هفت سال گذشته با توجه به سیاست‌های مدیریت وقت طراحی ساختمان عوض شد و طبقه دوم به کتابخانه‌های چاپی و نسخ خطی اختصاص یافت. و دو بار در سال‌های 87 و 91 با بودجه‌ای که در اختیار کتابخانه قرار گرفت، کتاب‌هایی در ارتباط با دوره قاجار خریداری شد.
کتابخانه چاپی کاخ گلستان دارای بیش از هفت هزار جلد کتاب است. در کل عناوین اصلی کتاب‌های این کتابخانه در سه حوزه تاریخ، هنر و فرهنگ جای می‌گیرند. در این کتابخانه بخشی به نام «کتاب کودک» راه‌اندازی شده که هدف اصلی آن آشنا کردن کودکان با مجموعه تاریخی کاخ گلستان است.
از آثار ارزشمندی که در این کتابخانه نگهداری میشود می‌توان به کتاب «تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران» تالیف مرحوم یحیی ذکا اشاره کرد. این اثر نخستین کتابی است که به تمام بخش‌های کاخ گلستان پرداخته و وقایع مربوط به آن را بیان می‌کند. «اندیشه ترقی و حکومت قانون» فریدون آدمیت از دیگر کتاب‌های نفیس این کتابخانه است.
کتابخانه همچنین مجموعه‌ای از آرشیوهای نشریات «وحید»، «ارمغان»، «یادگار»، «موسیقی»، «هنر و مردم»، اسناد تصویری و نقشه‌های قدیمی شهرهای ایران، مقالات و پایان‌‌نامه‌ها را در خود جای داده است.
از «شاهنامه بایسنقری» تا «حبیب‌السیر» در کتابخانه نسخ‌خطی کاخ گلستان
کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان درست در مقابل کتابخانه چاپی این مجموعه است. محیطی آرام که هر مراجعه‌کننده‌ای را ترغیب به جستجو درمیان قدیمی‌ترین نسخ خطی موجود در تهران می‌کند. اگر از میان بیش از سه هزار و 200 نسخه خطی که در کاخ نگهداری میشود بخواهیم شاخص‌ترین آنها را نام ببریم باید از مرقع گلشن، اثر جمعی از هنرمندان ایرانی و هندی (قرن 10 هجری)، شاهنامه بایسنقری، رقم جعفر بایسنقری (سنه 833 هجری)، مجموعه شش جلدی هزار و یک شب، رقم محمدحسین تهرانی (سنه 1276 هجری)، قرآن مشهور به قرآن بایسنقری، خط محقق جلی عالی بایسنقر میرزا (قرن 8 هجری)، شاهنامه رشیدا به کتابت عبدالرشید دیلمی (سنه 935 هجری)، ظفرنامه تیموری به قلم سلطان محمد نور (سنه 935 هجری)، مثنوی روضه الانوار خواجوی کرمانی به خط میرعلی هروی (سنه 927 هجری)، پنج گنج نظامی به قلم نستعلیق علی الحسینی الهروی (سنه 928 هجری)، سلسله‌الذهب جامی به خط بابا شاه اصفهانی (سنه 977 هجری)، گلستان سعدی به قلم نستعلیق به خط شاه قاسم، کلیله و دمنه دارای 30 نگاره آبرنگی (قرن 15 هجری قمری) و حبیب‌السیر تالیف غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی معروف به خواند میر به خط نستعلیق و دارای 35 نگاره نام برد.
ماجرای تاسیس کتابخانه و گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان به اوایل قرن 13 هجری برمی‌گردد. زمانی که فتحعلی‌شاه قاجار با تحریکات و تشویق‌های نامدارانی چون میرزا شفیع اصفهانی و میرزا عبدالوهاب موسوی معتمدالدوله نشاط تصمیم می‌گیرد همچون پادشاهان بلاد دیگر کتابخانه شاهنشاهی داشته باشد. و این شد آغازی برای جمع‌آوری بقایای کتاب‌های کتابخانه‌های سلاطین گذشته ایران از بلاد و نواحی مختلف و جای دادن آنها در کاخ گلستان.
در دوره جانشین فتحعلی‌شاه، کتاب‌های چاپی از طرف نویسندگان و تاریخ‌نویسان غربی به کتابخانه شاهنشناهی اهدا و به مجموعه نسخ خطی کتابخانه افزوده شد. اما توسعه و گسترش اصلی کتابخانه شاهی در عصر سلطان صاحبقران محقق شد. ناصرالدین‌شاه در سال 1270 هجری تصمیم گرفت تا اتاق مخصوصی را در اندرون کاخ شاهی به کتابخانه اختصاص دهد و کتاب‌ها و مرقعات خزانه شاهنشاهی و خطوط استادان مجرب دربارش را در این محل نگهداری کند.
شاهان قاجار از فتحعلی‌شاه گرفته تا احمدشاه آثار نفیسی از کتابخانه را به پادشاهان دیگر بلاد و مقربان خود بذل و بخشش کردند. در میان این آثار شاید مجموعه نقاشی‌های «حمزه‌نامه» بیش از سایرین اهمیت داشت. اثر مرقعی شامل 60 قطعه نقاشی که از بزرگترین اثر نگارگری مکتب ایران و هند به شمار می‌رود. اثری که با عطف و عنایت شاهان قاجار! برای دیدن آن باید سری به موزه ملی وین بزنید.
از دوره محمدشاه به بعد، کتابخانه وضع دگرگونی پیدا کرد. ابتدا ناصرالدین شاه قاجار خود ریاست هیات کتابخانه را بر عهده گرفت اما کسانی چون میرزا علی‌اکبر آشتیانی مستوفی و میرزا محمدطاهر مستوفی از سال 1280 هجری قمری در کار کتابخانه با شاه شراکت کردند. در این دوران، 15 هزار و 100 جلد کتاب در کتابخانه موجود بوده است.
در زمان مظفرالدین شاه ابتدا لسان‌الدوله ریاست کتابخانه را برعهده گرفت. در دوره‌های بعدی میرزا یوسف اعتصام‌الملک (پدر پروین اعتصامی) و سپس شیخ اسماعیل شیخ‌المشایخ معزی دزفولی به ریاست کتابخانه رسیدند. پس از این افراد در زمان صورت‌برداری رییس بیوتات سلطنتی وقت یعنی میزا موسی مرات‌الممالک به ریاست کتابخانه منصوب شد. در ادوار بعدی حبیب‌الله نوبخت، بدیع‌الزمان فروزانفر و بدری خواجه نوری (آتابای) به ریاست کتابخانه رسیدند.
و اما در عصر پهلوی با تشکیل کتابخانه ملی در حدود 14 هزار جلد کتاب از کتابخانه سلطنتی به کتابخانه ملی انتقال یافت و مابقی نسخ در صندوق نگهداری می‌شد و تا اینکه گنجینه کنونی کتابخانه در مجموعه تاریخی کاخ گلستان فعالیت خود را شروع کرد.
درباره نحوه استفاده از کتابخانه‌های کاخ گلستان باید گفت که استفاده از خدمات کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان تنها مختص افراد دارای مدارک تحصیلی فوق لیسانس یا بالاتر است. مراجعان برای استفاده از این گنجینه باید ضمن ارایه معرفی‌نامه معتبر از محل کار یا تحصیل و یا ارگان‌های ذیربط، نامه درخواست خود را ضمیمه کنند و کارت شناسایی معتبر، یک قطعه عکس و کپی کارت ملی را به همراه داشته باشند. با مراجعه به دبیرخانه کاخ گلستان و ارجاع به دفتر گنجینه نسخ خطی برای آنها نوبت سرویس‌دهی تعیین میشود.
نظرات