به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- حمید بابایی: «سنگی بر گوری» آخرین اثر تالیفی منتشر شده از جلال آل احمد است که پس از مرگ وی منتشر شد، این متن را بی گمان می توان یکی از مهم ترین نوشته های ادبیات کشور دانست. در قدم اول باید در مورد این مساله بحث کرد که آیا با یک متن داستانی روبه‌روییم یا یک خودنوشت؟

برای پاسخ به این سوال باید وارد فضایی بینارشته ای شد که می توان آن را خط باریک میان ادبیات و فلسفه نامید. هنگامی که فردی از «منِ» خود صحبت می کند، این ضمیر من کدام وجه از نویسنده را بازگو می کند؟ در واقع آیا در زندگی، ما با یک «من» خود رو به‌روییم؟

آیا زمانی که ما از خودمان حرف می زنیم، تصویری که از خود می سازیم همان تصویری است که دیگران می بینند و یا تصویری است برآمده از نهادهای مختلف قدرت و فرهنگ که این ضمیر و روان را شکل می دهد؟

با این‌که در این متن، آل احمد تصویری از خود  بروز می دهد که ما کمتر از او سراغ داریم و به بیان مشکلی شخصی از خود می پردازد، اما او از این ایده بهانه ای می سازد برای بیان چیزی فراتر از یک مشکل فردی، که همین موضوع درهم شکننده خط فاصل خاطره ای صرف و وجه ادبی اثر است.

در نگاه به این اثر در این نوشتار، از روش روایت شناسی و سئوالات متداولی که در بررسی یک اثر مطرح می شود بهره جسته شده است. در اولین پرسش، از متن این سوال پرسیده می شود که چه کسی در متن حرف می زند؛ فردی به نام جلال آل احمد که به گوشه هایی از زندگی خودش اشاره می کند. جلال با اشاره به مساله نداشتن فرزند، می کوشد به داشتن و نداشتن فرزند در دل جامعه ای سنتی بپردازد. او در این اثر بخش هایی از زندگی خصوصی اش را می شکافد که کمتر نویسنده ایرانی با این زبان حرف می زند. او به رابطه خود با همسرش (سیمین دانشور)، پدرش و سایر نزدیکانش می پردازد.

با چه کسی حرف می زند؟

در ابتدای رمان، مخاطب اثر، همان مخاطب تلویحی رمان است. اما رفته رفته در پایان اثر ما با تصویری رو به رو می شویم که جلال با سنگ گور عمه اش حرف می زند:
«می فهمی عمقزی؟ اینها را. دلم نیامد به پدرم بگویم. ولی تو بدان.» (صفحه 93)

پدر جلال، نماینده ای تمام و عیار از فرهنگی سنتی است که در نهایت، جلال از او عبور می کند. در پایان اثر گویی کششی مهم بین فرهنگ سنتی و مدرن رخ می دهد. آل احمد با هجوم به تمام چیزهایی که سنت از رابطه خونی می دهد، می کوشد رابطه فرزند و پدر و این محکوم بودن به داشتن فرزندی از خود را به چالش بکشد.

چه کسی چه وقت حرف می زند؟

زمان روایت اثر حدود سال هزار و سیصد و بیست است و اکنون روایت، زمانی که راوی مشغول بیان مسائل خویش است، حدود دهه چهل خورشیدی است. راوی بر مقابل سنگ قبر زنی به نام «عمقزی» همه گذشته خود را از کودکی تا زمان اکنون روایت می کند. اما چیزی که این اثر را یگانه می سازد، فرا زمانی بودن مساله ای است که آل احمد آن را بر ملا می کند؛ تقابلی تمام عیار میان سنت و مدرنیته، تقابلی ازلی ابدی میان پدر و پسر، پسری که عصیان کرده بر تمامی تفکرات پدر است و اندیشه های او را به هیچ می شمارد. پدر نماینده سنت می شود و فرزند برآمده دنیایی جدید و نو.

چه کس با چه زبانی حرف می زند؟

زبان اثر و لحن نویسنده لحنی پرخاشگر و عصبی است. او از روایتی ساده شروع می کند و بعد رفته رفته با لحنی تند تمام مباحث مختلف اجتماعی را به چالش می کشد. نثر مقطع مقطع نویس که از شگردهای آل احمد است، در این اثر به خوبی به چشم می آید. او با نثری تلگرافی و موجز اندیشه و نگاه خود را نسبت به امر سنت و سایر مسائل شرح می دهد. لحن وی به شدت یاد آور لوئی فردینال سلین است.

چه کس با چه میزان مرجعیت و قدرت حرف می زند؟

راوی اثر یک نویسنده است. یک روشنفکر در زمان خودش در مواجهه با قدرت، او در نفی قدرت و در ساختاری مستقل حضور دارد اما در این اثر از این منظر، آل احمد با نفی کامل سنت، به خصوص در سطور پایانی با قدرت همراه می شود. یعنی او نیز در این اثر با نفی کامل سنت دیدگاهی را زنده می کند که کاملا در راستای فرهنگ و گفتمان زمان خویش است. اگرچه او از منظر و دیدگاه سیاسی و ایدئولوژیک هیچگاه هم راستای حکومت خود نبود، اما به صورت ناخودآگاه در همان چرخه فکری قرار داشت که قدرت زمان خویش تصویر می کرد.

در نهایت می توان «سنگی بر گوری» را به واسطه راوی افشاگری که دارد، از معدود آثار برجسته ادبیات ایران دانست؛ راوی‌ای که هم در نوع و هم در بیان به تمامی سنت های معمول نه تنها پشت می کند بلکه به ویرانی آنها می اندیشد.