به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مجموعه هفت‌جلدی «یادداشت‌های علم» ظهر امروز 25 خرداد 1394 با حضور کاوه بیات، مورخ و پژوهشگر، محمد حیدری، از روزنامه‌نگاران قدیمی و صاحب‌نظر در مسایل سیاسی ایران، محمود فاضلی‌بیرجندی، ویراستار کتاب و صادق سمیعی، مدیر انتشارات کتابسرا، در محل این انتشارات بررسی شد.

یاداشت‌نویسی، سنتی فراموش‌شده
کاوه بیات، در این برنامه با اشاره به اهمیت سنت ثبت خاطرات روزانه گفت: این نوع ثبت خاطرات کمتر دچار گزینش‌گری می‌شود و تناسب بیشتری با واقعیت دارد. متاسفانه این سنت در ایران رواج چندانی ندارد. در میان رجالی که پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران خاطراتشان را به این شیوه درج کرده‌اند می‌توان به ناصر‌الدین‌شاه، اعتماد‌السلطنه، ایرج افشار، دکتر قریب، محمود فروغی، ناصر قشقایی، معظم‌الدوله کاظمی و در نهایت امیراسد‌الله علم اشاره کرد.

وی ادامه داد: سیاست خارجی در دوران اسد‌الله علم بسیار اهمیت دارد. به دلیل وجود نظام استبدادی حاکم در کشور، اسناد و مدارکی از سیاست‌ورزی رجال نداریم زیرا از وزارت خارجه به عنوان «پادو» بهره‌ گرفته می‌شد و آن‌ها تمایلات شاه را برآورده می‌کردند. بنابراین، اگر اسناد وزارت امور خارجه را در اختیار داشتیم، کتاب «یادداشت‌های علم» کمک بود اما در حال حاضر این تنها ماخذ موجود درباره دلیل اتخاذ تصمیم‌های سیاسی در دوران پهلوی است. این خاطرات مورد توجه مرکز پژوهش‌های تاریخی هم قرار گرفته است.

این مورخ تاکید کرد: شناسایی دقیق نظام حاکم از ویژگی‌های مهم این کتاب است. این خاطرات به قلم کسی نوشته شده است که به نظام حاکم کشور (شاهنشاهی) اعتقادی ندارد. شاه او را انگلیسی می‌داند و این انزوای نظام حاکم و بی اطلاعی آن از اتفاق‌های جاری کشور را نشان می‌دهد. در کشوری که دوران التهاب را سپری می‌کند، نخست‌وزیر و شاه مدام به تمجید از یکدیگر سخن می‌گویند!

بیات درباره ویژگی‌های مهم ویرایش این کتاب توضیح داد: این ویرایش بسیار با سنجیدگی انجام شده است و ویراستار کوشیده است به ایجاز و حد‌اقل توضیحات در کتاب بسنده کند. در کتاب هفت جلدی «یادداشت‌های عَلم» دیدگاه اهتمام‌کننده بر متن مستولی نیست و ویراستار از اطاله کلام دوری جسته است.

تمجید از عقلانیت ملک‌تاج عَلم
محمود فاضلی‌بیرجندی سخنانش را با تمجید از ملک‌‌تاج علم، همسر اسد‌الله عَلم آغاز کرد و گفت: با وجود آن‌که این سیاستمدار مردی مطلوب برای زندگی خانوادگی با همسرش نبود، ملک‌تاج علم بسیار عقلانی و بزرگوارانه نسبت به انتشار خاطرات او عمل کرده است.

وی به توصیه اسد‌الله علم به دخترش «رودابه» بر انتشار خاطراتش اشاره کرد و گفت: این‌که او در سال 1347 از احتمال سرنگونی رژیم سخن گفته است و این‌که او در یادداشتی در تاریخ سوم بهمن 1354 از احتمال بروز «انقلاب» سخن گفته است، برایم سوال‌برانگیز بود. چرا باید احتمال فروپاشی نظام پادشاهی در ذهن اسد‌الله علم می‌چرخید؟

فاضلی‌بیرجندی به شیوه ویرایش خود بر این کتاب هفت جلدی پرداخت و افزود: وقتی با هدف بازبینی و ویرایش اثر را مطالعه می‌کردم ایرادهایی در آن دیدم از جمله این‌ که ارجاع‌هایی به اسنادی داده شده بود که گاه جا به جا در کتاب درج شده و گاه اصلا در کتاب نیامده بود. در ویرایش مجموعه، این ضعف را برطرف کردم و آن‌جا که اسنادی ارایه نشده بود، در پانویس کتاب آورده‌ام که چنین سندی ارایه نشده است.

وی به توانایی عَلم در به کارگیری مداوم از ضرب‌المثل‌ها، اشعار، آیات و روایات اشاره کرد و گفت: ضرب‌المثل‌ها را به صورت صحیح و نام سراینده اشعار، شیوه نگارش صحیح شعر‌ها، آیات و روایات و نشانی آن‌ها را در زیر نویس کتاب آورده‌ام. افزون بر این، فهرست اعلام نام‌ها و مکان‌ها را هم در پایان هر جلد کتاب درج کرده‌ام. یادداشت‌های علم را متنی بی‌بدیل می‌دانم. این کتاب راهگشای پژوهشگران خواهد بود.

سرنوشت یادداشت‌هایی که با کتابسرا پیوند خورد
سمیعی، مدیر انتشارات کتابسرا هم در سخنانی به دلیل انتشار کتاب «یادداشت‌های علم» از سوی این انتشارات پرداخت و گفت: در سفرهایی که به عنوان نماینده بانکی خارجی به کشور‌های دیگر داشتم، با علی‌نقی عالی‌خانی آشنا شدم. وی بسیار علاقه‌‌مند بود اطلاعاتی درباره وضعیت نشر کتاب در ایران پس از انقلاب داشته باشد. در خلال صحبت‌هایمان از وجود یادداشت‌های اسد‌الله علم خبر داد. وقتی از مکان نگهداری این یادداشت‌ها سوال کردم، گفت: رودابه (رودی)، دختر عَلَم این یادداشت‌ها را در همان بانکی نگهداری می‌کرد که من (سمیعی) نمایندگی آن را در ایران بر عهده داشتم.

وی ادامه داد: به دلیل مقامی که در آن بانک داشتم، توانستم این یادداشت‌ها را در گنجینه بانک جست‌وجو کنم. همسر اسد‌الله علم از نگهداری این یادداشت‌ها نزد خود وحشت داشت. در سفر بعدی که با همسر و دختران این نخست‌وزیر معزول همراه شدم، مجوز چاپ آثار را مشروط به این‌که اجازه فروش این خاطرات را در خارج از کشور نداشته باشم، دریافت کردم. این خاطرات در 6 جلد از نظر زمانی تدوین، منتشر و سپس به انگلیسی و دوباره از انگلیسی به فارسی ترجمه شد اما یک جلد آن که از نظر زمانی به دوران نخست مربوط می‌شد، مفقود شد. دلایل گم شدن و پیدا شدن جلد نخست سفرنامه هیچ گاه قانعم نکرد. عالی‌خانی معتقد بود که ترجمه فارسی از نسخه انگلیسی خاطرات به هیچ وجه روح خاطرات عَلَم را ندارد.

سمیعی تاکید کرد: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یک کلمه از این خاطرات را حذف نکرد و فقط به جای برخی توهین‌های رکیک نقطه‌چین به کار برده است.

پر شدن حفره‌ای تاریخی
محمد حیدری، روزنامه‌نگار با سابقه کشور دیگر سخنران این برنامه بود. وی با اشاره به این‌که تاریخ نگارش خاطرات عَلَم هم‌زمان با اوج فعالیت‌های روزنامه‌نگاری‌ام بود، گفت: به اقتضای حرفه‌ام در جریان بسیاری از رخداد‌ها و وقایع سیاسی کشور بودم. آیا خاطرات عَلَم می‌تواند به عنوان سند مورد استفاده قرار گیرد؟ وقتی یادداشت‌های این کتاب را با رخداد‌هایی که به خاطر دارم تطبیق دادم، دیدم که یک حفره تاریخ ایران با این کتاب پر شد. حفره‌ای چون دلایل شکست ایران در جنگ با روسیه و قرارداد ترکمنچای که به اشتباه در تاریخ درج شده و مدام از این اشتباه کپی‌برداری می‌شود.

وی یادداشت‌های عَلم را مرجعی برای پژوهشگران رشته‌های سیاست خارجی، داخلی، اقتصاد، علوم اجتماعی و دیگر حوزه‌های مرتبط دانست و تصریح کرد: این کتاب یا خود سندی معتبر ارایه کرده است یا آن‌که مخاطب را به اسناد مرتبط ارجاع می‌دهد.

به گفته حیدری، جای جای کتاب هفت جلدی «یادداشت‌های عَلم» مسایلی را بیان می‌کند که نشان می‌دهد نگارنده انگیزه‌ و هدفی برای دروغ‌نوشتن خاطرات نداشته است و ما بسیاری از چراهای تاریخ را از خلال این یادداشت‌ها در می‌یابیم.

این روزنامه‌نگار قدیمی ادامه داد: با دو شخصیت محمد‌رضا شاه و اسد‌الله علم در این کتاب روبه‌روییم. شاه فردی خدمتگذار، خودشیفته و عاشق آبادانی کشور اما دربار مرکز تصمیم‌گیری امورات کشور بود. درباری که کسی جز اسد‌الله عَلم در آن جرات سخن گفتن نداشت. دلایل این جسارت را می‌توان در «یادداشت‌های عَلم» دریافت. معتقدم که مخاطب با هر بار خواندن این یادداشت‌ها به نکات تازه‌ای پی می‌برد. می‌توان مته به خشخاش برخی خاطرات کتاب گذاشت و بحث را منحرف کرد اما به جز چند مورد که عَلم ذکر می‌کند، تمام رویداد‌های این 10 سال یادداشت، مسیر آینده کشور را تعیین کرد. نگارنده یادداشت‌ها بی‌حب و بغض نوشته است و این رویکرد او نسبت به افرادی که دیدگاه خوبی نسبت به آن‌ها نداشته هم صدق می‌کند. او حتی ضعف‌های خودش و خانواده‌اش را هم بیان کرده است. با مطالعه این یادداشت‌ها «عَلم» را سیاستمداری بسیار زیرک و با سیاست می‌بینیم.

وی درباره کاستی‌های این یادداشت‌ها گفت: در جاهایی از کتاب هفت جلدی «یادداشت‌های عَلم» نوشته شده است که امروز شخصی شرفیاب شد تا مطلب مهمی را به عرض برساند اما متاسفانه مشخص نیست که این شخص کیست و آن مطلب چه بود؟ البته می‌توان با توجه به تاریخ یادداشت‌ها تا حدودی به نام اشخاص و متن پیام پی برد. با خواندن مجموعه «هفت جلدی «یادداشت‌های عَلم» دریافتم که هیچ فردی چون او از انگلیسی‌ها بدگویی نکرده است. علم سیاستمداری باهوش بود.

در بخش دیگر نشست، کریستین تئودورسکو، سفیر رومانی در ایران به بیان سخنانی درباره جوانی و دوران دانشجویی و تحصیلش در ایران پرداخت و بر اهمیت متون تاریخی و ضرورت حضور فعال‌تر رومانی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تاکید کرد.