به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «شکاف‌های جامعه ایرانی» نوشته محمد رضایی شنبه (8 خردادماه) با حضور عباس کاظمی و مولف اثر در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.
 
رضایی در ابتدای این نشست توضیحاتی را درباره روند تدوین کتاب ارایه کرد و گفت: ایده اصلی کتاب این است که ما چگونه می‌توانیم جامعه ایران را توصیف کنیم و اگر بخواهیم تصویری از جامعه ایران ارایه کنیم بزرگترین مفهومی که در آن قرار می‌گیرد چیست؟ من در این تصویر تغییر شتابان و دگرگونی‌ها را می‌بینم.
 
نویسنده کتاب «شکاف‌های جامعه ایرانی» ادامه داد: وقتی مواجهه متفکران ایرانی را با دگرگونی نگاه می‌کنیم، گویی هیچ‌گاه ثباتی در ایران وجود نداشته و ایجاد این ثبات همواره آرزوی ماست. در همین زمینه کاتوزیان نظریه جامعه کوتاه‌مدت را مطرح می‌کند و مفروض آن، این است که چگونه می‌توان تصور جامعه درازمدت با نهادهای مستقر و ماندگار را داشت.
 
وی افزود: در کنار رویکردی که کاتوزیان به موضوع تغییر و دگرگونی در جامعه دارد نظریه دیگری که توسط عده‌ای مطرح می‌شود می‌گوید نظم تکراری و گرانجان در جامعه ما وجود دارد که دایما خود را بازتولید می‌کند و استبداد ایرانی ذیل این موضوع مطرح می‌شود. من ضمن در نظر گرفتن این دو رویکرد نگاهم به موضوع این است که تغییر و دگرگونی شتابان مفروض جامعه ایران است. هرچند که همه جوامع دچار تغییر می‌شوند و بنابراین تغییر شتابان موضوع مهمی است چون ما با تغییرات سرسام‌آوری در ایران مواجه هستیم که درونی نیست و ویژه جایگاه ایران در نظر جهانی امروز است.
 
به گفته رضایی، این نظم را می‌توان در مصادیقی مانند جهانی‌سازی در زندگی روزمره افراد دید و مفاهیمی مانند شکاف نسلی، فروپاشی جامعه و ... موید تغییرات شتابان در ایران است. حال سوال اصلی این است که ما باید چگونه با این جامعه برخورد کنیم و آیا مفهوم جامعه برای شرح چنین وضعیتی کافی است؟
 
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال اظهار کرد: از نظر من مفهوم جامعه برای چنین وضعیتی کارآمد نیست و به همین دلیل من از مفهوم ناجامعه برای توصیف تغییرات و دگرگونی‌ها در ایران استفاده کردم و این مساله به دلیل این است که در ایران تغییرات نظمی ندارد. در مواجهه با اینکه در جامعه ما تغییرات به صورت شتابان وجود دارد رویکردهایی که درباره تغییر مطرح می‌شوند کنار زده می‌شود.
 
وی با بیان اینکه لازمه چنین جامعه‌ای با این میزان از تغییرات، شکاف است، یادآور شد: در جامعه‌ای که تغییرات شتابان وجود دارد شکاف‌هایی پدیدار می‌شوند و از مرکزیت می‌افتند و شکاف‌های جدیدی به وجود می‌آید، بنابراین مفهوم ذهنی من این است که در چنین جامعه‌ای شکاف‌ها هیچ ثباتی ندارند و به صورت موقتی پایدار هستند. مفهوم ناجامعه هم از عدم امکان جامعه در چنین شرایطی پدید می‌آیند.
 
این نویسنده تاکید کرد: با این دیدگاه مفاهیمی چون جامعه در حال گذار و جامعه در حال فروپاشی تنها مفاهیمی است که در جامعه‌شناسی جعل شده است. به هر حال من در این کتاب سعی کردم با مفروض گرفتن تغییرات شتابان در ایران به سه موضوع قانون، فرهنگ و دموکراسی بپردازم. به طور مثال درباره قانون تلاش کردم تا نشان بدهم چرا ما 100 سال است با مفهوم قانون درگیر هستیم و چرا قانون در جامعه ایران شکل نمی‌گیرد. پاسخ من به این سوال هم در ایجاد مفهوم ناجامعه در ایران است. در حوزه فرهنگ نیز میان امر رسمی و غیررسمی شکاف وجود دارد و این یکی از بزرگترین چالش‌های بعد از انقلاب اسلامی است، چنانچه ما با دو مفهوم پروسه اسلامی‌شدن و پروژه اسلامی‌شدن مواجه هستیم.
 
رضایی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه درباره دموکراسی‌خواهی نیز در جامعه ایران شکاف وجود دارد، افزود: راه حل مواجهه با این وضعیت در فصل پایانی کتاب بیان شده است و آن پذیرش عقلانیت متکثر و سیاست متفاوت بودن است بدین معنی که رویکرد ما باید براساس پذیرفتن سیاست متفاوت باشد و حتی به دنبال حاکمیت رویکرد هابرماسی و گفت‌وگو کردن نباشیم.
 
ایده مولف در این کتاب تکمیل نشده است
کاظمی نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به برخی ویژگی‌های شخصیتی مولف اثر گفت: اگرچه رضایی در این کتاب از تغییرات شتابان در جامعه ایران سخن می‌گوید اما این تغییرات در تضاد با شخصیت اوست چرا که ویژگی مولف ثباتش در علاقه به جامعه‌شناسی و امر اجتماعی است. با وجود اینکه من بسیار تغییر کرده‌ام اما رضایی همواره به سنت جامعه‌شناسی نزدیک بوده است.
 
وی ادامه داد: از سوی دیگر به نظر می‌رسد که ایده مولف در این کتاب تکمیل نشده و نیازمند شرح بیشتر مفاهیم این اثر در کتاب دیگری است. به هر حال رضایی از معدود جامعه‌شناسان متعهدی است که علوم اجتماعی را باور دارد و برای جاری شدن و گسترش آن در حوزه‌های قانون، فرهنگ و دموکراسی تلاش کرده است.
 
این استاد جامعه‌شناسی با بیان اینکه رضایی در این کتاب مباحث خود را میان جامعه‌شناسی فرهنگ و مطالعات فرهنگی مطرح کرده، اظهار کرد: او در این کتاب مباحثی که در تحقیقات فرهنگی در ایران انجام شده را به بازی گرفته و این داده‌ها را به مقیاس جهانی برده و با ارزیابی مقایسه‌ای نقاط ضعف تحقیقات داخلی در ایران را مبتنی بر دستگاه فوکویی بررسی کرده است.
 
وی با تاکید بر اینکه کتاب مخاطب را در نظریه غرق نکرده یادآور شد: اغلب کتاب‌ها در ایران تنها به نظریه‌گویی اکتفا می‌کند اما رضایی در این کتاب به لحاظ روشی اثر خود را نظریه‌ اندود کرده و همواره ردپای فوکویی در تحلیل‌های ایشان دیده می‌شود. اگرچه در توصیفات فربه خود به لحاظ کمی سعی می‌کند تحقیقات فرهنگی در ایران را توضیح دهد اما تئوریک و خشک سخن نمی‌گوید.
 
کتاب فراتر از یک اثر دانشگاهی است
کاظمی همچنین این کتاب را فراتر از یک کتاب دانشگاهی دانست و گفت: این کتاب به مخاطبانش سیاستگذاری و راهبردها را نشان می‌دهد و این موضوع در کمتر اثری در ایران وجود دارد البته رضایی در کتاب قبلی خود نیز چنین رویکردی را داشت و بحث سیاستگذاری و نقد فرهنگ غیررسمی را دنبال کرده است.
 
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با اشاره به به‌کارگیری سه مفهوم ناجامعه، شکاف و تضاد در این کتاب گفت: با این وجود مشکلاتی در این اثر وجود دارد، به طور مثال در مقدمه کتاب منظور مولف از تناقضات موجود در جامعه به خوبی بیان نشده و به طور مثال اگر کاتوزیان برای شرح شکل‌گیری جامعه کلنگی رگه‌های تاریخی را مطرح می‌کند اما رضایی به این سوال پاسخ نمی‌دهد که چطور جامعه ایران به ثبات نمی‌رسد. همچنین سوال دیگر این است که آیا تغییر شتابان ویژه جامعه ایران است یا اینکه ویژگی خاورمیانه و کشورهای در حال توسعه است.
 
وی ادامه داد: از سوی دیگر به این سوال در کتاب پاسخ داده نمی‌شود که چگونه ما درگیر چنین جامعه‌ای شدیم و به این نقطه رسیدیم. بنابراین مفهوم ناجامعه که مولف آن را ابداع کرده در کتاب خیلی توضیح داده نشده است. اگرچه مخاطب می‌تواند با خواندن کل اثر به ایده ناجامعه برسد اما خود این مفهوم شرح داده نشده است. همچنین در بحث بررسی قانون اگر دستگاه فوکویی را به کار بگیریم متوجه می‌شویم که بسیاری از مناقشات ما در چنین جامعه‌ای تکنیکال است اما این موضوع که چطور می‌شود چنین امری درباره قانون به مفهوم ناجامعه متصل شود در کتاب چفت و بست خوبی پیدا نکرده است.
 
مفهوم شکاف‌های موجود در جامعه ایران
کاظمی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه مولف در کتاب راهبرد هم ارایه می‌کند، یادآور شد: مخاطب این کتاب می‌تواند محققان، اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد اگرچه راهبردهای مطرح شده توسط نویسنده بسیار مفید است اما مساله اصلی این است که پیش‌فرض‌های تحقق این راهبردها تکثر است که هنوز از سوی مخاطبان این کتاب پذیرفته نشده است.
 
این استاد جامعه‌شناسی در ادامه با بیان اینکه مفهوم شکاف‌های موجود در جامعه ایران در کتاب شرح دقیقی داده نشده است، عنوان کرد: منظور مولف از شکاف در کتاب به صورت روشن توضیح داده نشده و معلوم نیست که این شکاف‌ها در کجا می‌تواند همدیگر را تضعیف یا تقویت کنند.
 
کاظمی در بخش پایانی سخنانش این کتاب را یک اثر کاملا بومی خواند و تاکید کرد: اثر جدید محمد رضایی به لحاظ اینکه به سنت جامعه‌شناسی وفادار است قابل تقریر است و امیدواریم در چاپ‌های آینده مشکلات آن برطرف شود بخش پایانی این نشست به پرسش و پاسخ حاضران اختصاص داشت.