خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- روز سی‌تیرماه در تقویم ایرانی به نام روز آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی نامگذاری شده است. در شصت و چهار سال پیش در چنین روزی قیام سی‌تیر به رهبری آیت‌الله کاشانی و به حمایت از نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق صورت گرفت.

برای بیان جزئیات این روز سراغ برخی منابع تاریخی از جمله کتاب‌های «کهنه سرباز»، «تهران در آتش»، «ایران در دوران مصدق»، «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران از نگاهی دیگر» و «وقایع سی تیر» رفتیم.
 
شعارهای مرده باد قوام، زنده‌ باد کاشانی و مصدق

محمد ترکمان در کتاب «تهران در آتش» درباره چگونگی رقم خوردن قیام سی تیر می‌نویسد: «سی تیر روز سرنوشت‌سازی بود. اکثر نمایندگان نهضت ملی شب را در مجلس مانده بودند تا در سی تیر ناظر جریان زد و خوردها باشند. از درون ارتش خبر دستور سرکوبی مردم توسط دربار به دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی رسید. هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که به دستور قوام تانک‌های عظیم و هزاران سرباز در شهر مستقر شدند. در پامنار و اطراف منزل آیت‌الله کاشانی حضور قوای دولتی چشمگیرتر بود.» (ص 320)

غلامرضا مصور رحمانی در صفحاتی از «کهنه سرباز» با اشاره به حضور حزب توده در قیام سی‌تیر آورده است: «دولت قوام این روز را حکومت نظامی اعلام کرد؛ اما ملت ایران به درخواست آیت‌الله کاشانی از صبح زود به خیابان‌ها ریختند و در حالی که تانک‌ها در شهر به گردش درمی‌آمدند، شعارهای مرده باد قوام، زنده‌ باد کاشانی و مصدق سر دادند. حزب توده نیز که در روزهای 26 تا 29 تیر سکوت اختیار کرده بود در اعلامیه‌ای اعضای خود را به مبارزه با اقوام دعوت کرد.» (ص 218)
 
کفن پوشیدن آیت‌الله کاشانی و حرکت به سوی بهارستان

کتاب «آیت‌الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت» تالیف وحید کارگر جهرمی به تفصیل بیشتری درباره روز سی‌تیر پرداخته و با تکیه بر منابع این رویداد چنین می‌گوید: «آیت‌الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت» «به هر حال تظاهرات مردم که گروهی از افراد حزب توده نیز در آن شرکت داشتند از خیابان‌های اطراف بازار آغاز و سپس به سایر نقاط حساس و مهم شهر کشیده شد. درگیری بین نیروهای نظامی و مردم لحظه به لحظه شدیدتر می‌شد، علیرضا، برادر شاه که برای اطلاع از اوضاع به میان مردم رفته بود با مردم درگیر شد، تا حدی که چند نفر در اثر برخورد با اتومبیل وی مصدوم شدند؛ قوای انتظامی نیز با محاصره محل به نجات او شتافتند. همچنین مردم اتومبیل رئیس مجلس سید حسن امامی، روحانی فعال دربار را زیر مشت و لگد گرفتند و وی را مجروح کردند. در این میان از حرکت آیت‌الله کاشانی به سوی میدان بهارستان خبرهایی می‌رسید و اینگونه خبرها بر هیجان عمومی می‌افزود. در ساعت یازده خبر رسید آیت‌الله کاشانی کفن پوشیده و آماده حرکت به سوی بهارستان است.» (ص 278)
 
سی‌تیر؛ روزی که مجسمه شاه به زیر کشیده شد

«ایران در دوران مصدق» که به قلم ذبیح بهروز نوشته شده است نیز به این روز و کشته شدن مردم اشاره کرده و آورده است: «بلافاصله قوای انتظامی و دستجات ارتش با کامیون و زره پوش به سوی منزل آیت‌الله کاشانی که در قلب شهر قرار داشت، حرکت کردند. مردم زیادی کشته شدند. هر کشته، مردم را بیشتر عصبانی و جری می‌کرد. تعدادی از شهدا را که هشت نفر آنها از مریدان آیت‌الله کاشانی بودند به خانه آیت‌الله و از آنجا به جلوی مجلس حرکت دادند. به تدریج تظاهرات خیابانی گسترش یافت و در مواردی نظامیان با تظاهرکنندگان همراه شدند. رفته رفته کنترل تظاهرات از دست رهبران خارج شد و شعارهایی بر ضد شاه سرداده شد. توده‌ای‌ها نیز به مجسمه‌های شاه حمله بردند و عکس‌های او را پاره کردند. آنها می‌کوشیدند قیام سی تیر را به یک شورش عمومی علیه شاه و به سود تاسیس یک رژیم جمهوری توده‌ای تبدیل کنند.» (ص 99-100)
 
در کتاب «آیت‌الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت» در مرور جزئیات بیشتری از قیام سی‌تیر می‌خوانیم: «در این هنگام برخی از نمایندگان جبهه ملی که به راحتی قادر بودند صحنه زد و خورد را محلی امن در داخل مجلس تماشا کنند، خبر کشته شدن مردم را به آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق دادند و از آنها کسب تکلیف کردند. دکتر مصدق بی‌درنگ واکنش نشان داد و آیت‌الله کاشانی مردم را به قیام عمومی علیه قوام دعوت کرد. این نخستین‌بار بود که سیاستمداری نظیر آیت‌الله کاشانی آشکارا مردم را به قیام دعوت می‌کرد تا شاه و مجلس ناگزیر به برکناری نخست‌وزیر قانونی نماید. این اقدام آیت‌الله کاشانی از چنان اثری برخوردار بود که نمایندگان میانه‌رو جبهه ملی را در مجلس بر آن داشت تا با ملاقات شاه وی را وادار به برکناری قوام کنند.» «ص 279»

حمایت از نخست‌وزیری بی‌قید و شرط مصدق

«تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران از نگاهی دیگر» به بیان پیامد سی‌تیر پرداخته و محمدحسن سالمی که نوه دختری آیت‌الله کاشانی است در این اثر درباره نقش کاشانی در بازگشت مصدق به قدرت می‌نویسد: «محمدرضا شاه علی رغم برکناری قوام‌السلطنه اصرار داشت به جای دکتر مصدق شخص دیگری از رهبران جبهه ملی نخست‌وزیر شود و پیامی در این رابطه برای آیت الله کاشانی فرستاد؛ ولی آیت‌الله مخالفت کرد و گفت: قوام باید بدون قید و شرط کنار رود و به غیر از دکتر مصدق هیچ‌کس نمی‌تواند نخست‌وزیر شود. بدین ترتیب قیام سی‌ام‌تیر با شکست دربار و قوام به ثمر نشست و شاه مجبور شد برای جلوگیری از سقوط خود، دولت قوام را برکنار کند. آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق بعد از پیروزی قیام سی‌تیر در اعلامیه‌هایی ضمن تبریک به مردم، از آنها خواستند با حفظ بردباری از هجوم به به کلانتری‌ها و نیروهای انتظامی پرهیز کنند.» (ص 167)
 
«وقایع سی تیر» به قلم حسین مکی که خود در برهه‌ای از یاران و فعالان نهضت ملی شدن صنعت نفت است در شرح بازتاب این قیام آورده است: «پیروزی قیام سی تیر و بازگشت دوباره دکتر مصدق به نخست‌وزیری با حمایت‌های آیت‌الله کاشانی، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها و خبرگزاری‌های خارجی و داخلی داشت. آنها که از قدرت عظیم نیروهای مذهبی در راس آنها ایت‌الله کاشانی شگفت‌زده شده بودند؛ پیروزی قیام سی‌تیر را به صورت وسیعی بازتاب دادند. خبرگزاری یونایتدپرس در تفسیر جریان فوق چنین نوشت: «سقوط حکومت چهار روزه قوام و تجدید زمامداری مصدق، نشانه بارزی است که ثابت می‌کند که غیرممکن است یک نهضت سیاسی و ملی در خاورمیانه را که از طرف سازمان مذهبی تقویت می‌شود در هم شکست.» (ص 245)