به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، همایش «تاریخ‌شناسی و تاریخ‌‌نگاری» با محوریت «سند و تاریخ‌‌نگاری» با سخنرانی ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر بخش اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، مجید تفرشی، سندپژوه، محمود سادات، امید اخوی، پژوهشگر تاریخ، الهه محبوب، کارشناس پژوهش مرکز اسناد آستان قدس رضوی، علیرضا زبرجدی، پژوهشگر تاریخ، ربابه معتقدی، پژوهشگر تاریخ، محمود سادات، استاديار تاريخ پژوهشكده امام خمينی و انقلاب اسلامی و برخی دیگر از تاریخ پژوهان دوشنبه 12 مهرماه در آرشیو ملی برگزار شد.
 
عکس‌ها ناصرالدین‌شاه دچار زمان‌پریشی تاریخی است

راحیل عسگری مقاله‌ای با این عنوان «بررسی تحلیلی سلف پرتره‌های ناصرالدین‌شاه قاجار و تطبیق آنها با مفهوم سلفی» ارائه کرد و گفت: در کتاب خاطرات و همچنین آثار به جامانده از ناصرالدین‌شاه تعدادی عکس به جا مانده که امروز برخی افراد در فضای مجازی این عکس‌ها را به نخستین سلفی‌های جهان تعبیر کردند.
 
وی افزود: عکس‌هایی که از ناصرالدین‌شاه به جامانده با حاشیه‌نویسی‌هایی همراه است که می‌تواند به روشن کردن تعبیر سلفی یا خویش‌انداز کمک کند. اما نخست باید دید تعریف عکس سلفی چیست؟
 
این پژوهشگر ادامه داد: برای سلفی به عنوان یک ژانر در هنر عکاسی تعریفی پیشنهاد شده که حدود آن را از لحاظ فنی و مفهومی معین می‌کند. بر این اساس سلفی باید به وسیله دوربین جلو و یا در آینه گرفته شده تا این فرصت را در اختیار عکاس بگذارد تا دیدی از خود در محیط پیرامونش ارائه دهد. بنابراین تمامی این دسته از عکس‌های ناصرالدین شاه، جز آن‌هایی که در آینه گرفته شده‌اند، از تعریف سلفی حذف می‌شوند.
 
عسگری اظهار کرد: از طرفی، چون عکس‌های وی مخاطب آنی و عام ندارند و سلفی تقریبا هیچ‌گاه به قصد ثبت در تاریخ گرفته نمی‌شود، نمی‌توان هیچ‌کدام از این تصاویر را سلفی نامید. مساله مهم دیگر این که سلفی نامیدن این عکس‌ها دچار زمان‌پریشی تاریخی است که چنین طبقه‌بندی را غیر ممکن می‌کند. بنابراین آنچه از عکس‌های ناصرالدین‌شاه که در شبکه‌های مجازی با نام سلفی گذاشته می‌شود با مفهوم سلفی به معنای امروز تطبیق ندارد.

سیاستمداری که به تحقیق و تالیف تاریخ پرداخت

اخوی، با ارائه مقاله «حسن مشیرالدوله (پیرنیا) و تاثیر آثارش بر تاریخ‌نگاری و مواد درسی در دوره پهلوی اول (مطالعه موردی کتاب تاریخ ایران قدیم)» گفت: مشیرالدوله از رجال نامی اواخر دوران قاجاریه است. وی تا زمانی که در سیاست حضور داشت، تعاملات مناسبی با دول قدرتمند آن دوران مانند انگلیس، آلمان و روسیه برقرار کرد. مشیرالدوله در سال 1305 ه.ش از سیاست کناره گرفت و به تحقیق و تألیف در تاریخ ایران باستان مشغول شد و توانست آثار بسیار ارزشمندی را به یادگار بگذارد. تعدای از آثار وی به عنوان کتاب‌های درسی مورد استفاده قرار گرفت. پیرنیا از معدود رجال دوره قاجار و پهلوی اول بود که دوست و دشمن از او به نیکی یاد کرده‌اند.

افول پژوهش‌های ایران‌شناسی غربی‌ها در 40 سال اخیر
 
مجید تفرشی، سندپژوه با ارائه مقاله «منابع داخلی و خارجی تاریخ‌نگاری ایران تقابل و تعامل» گفت: تقریبا در چهل سال اخیر، پژوهش‌های ایران‌شناسی در غرب به طور کلی در یک موقعیت افول قرار گرفته و سطح کیفی محققان غربی به ویژه در سال‌های بعد از انقلاب پایین آمده است. در حالی که در دوره قاجار، پهلوی اول و تا آستانه انقلاب، افرادی وارد منصب امنیتی، نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک می‌شدند که یا در همان موقع و یا پس از دوران فراغت به فعالیت‌های آکادمیک یا تحقیق می‌پرداختند.
 
وی افزود: افرادی که اشاره کردم فارسی را به خوبی می‌دانستند و یا به دلایل مختلفی آگاهی عمیقی از ایران داشتند. این افراد با حضور در ایران و مطالعات ایران‌شناسی، پژوهش‌های قابل تاملی را تالیف و تدوین کردند. اما پس از انقلاب از تعداد افراد ایران‌شناس آگاه به فرهنگ و تاریخ ایران کاسته شد. کاهش ارتباط با ایران از یک طرف، گرایش افراد نخبه غربی به جذب شغل‌های امنیتی، نظامی و تجاری از سوی دیگر می‌تواند از عوامل افول ایران‌شناسی در غرب باشد. اما از سوی دیگر مهم‌تر از همه، افرادی هستند که به تحصیلات آکادمیک می‌پردازند اما به دلیل شکوفا نبودن بازار ایران در چهل سال اخیر، اگر به تحصیل شرق‌شناسی مشغول شوند به مطالعات خاور دور روی می‌آوردند و یا در خاور نزدیک نیز جذب مطالعات ترکی و عربی می‌شوند.

جايگاه تاریخ شفاهی درتاثيرگذاری بر روند تاريخ‌نگاری

حسن‌آبادی با ارائه مقاله «اسناد شفاهی یا شواهد شفاهی، تحلیلی بر نقاط ضعف و قوت استفاده از تاریخ شفاهی در پژوهش‌های تاریخی» گفت: نگاهی به شکل‌گیری تاریخ شفاهی در دوره معاصر نشان می‌دهد که پیدایش و گسترش آن محصول نیازهای تاریخی جامعه هر دوره و به تناسب خواست‌ها، آرزوها، ضروریات و البته برپایه برنامه‌ریزی بوده است. این امر باعث شده تا تاریخ شفاهی همواره به عنوان ابزار کارآمدوروزآمدی برای جمع‌آوری داده‌های اطلاعاتی، ساماندهی و پردازش آن مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد و سطوح مختلف استفاده‌کنندگان با اهداف گوناگون و در زمینه‌های مختلف از آن بهره ببرند.

وی افزود: در بررسی کتاب‌های منتشر شده در حوزه تاریخ شفاهی باید دید مساله اتقان داده‌ها و جایگاه تاریخ شفاهی در پژوهش‌های تاریخی مد نظر قرار می‌گیرد و با طرح سوالاتی مانند آيا منابع شفاهی ما تاريخ‌نگاری تلقی می‌شود يا آن را بايد در زمره شواهد شفاهی مانند ساير منابع تاريخی برشمرد؟ ملاک رد و یا پذیرش منابع و ضعف و قوت تاریخ شفاهی چیست؟ چه اقداماتی را می‌توان در مستندسازی اطلاعات به‌دست آمده از تاریخ شفاهی انجام داد؟ واقعیت این است که توليد منابع شفاهی روزبه‌روز در کشور در حال افزايش است و تاکید بر متقن‌سازی داده‌ها می‌تواند نقش و جايگاه تاریخ شفاهی را در تاثيرگذاری بر روند تاريخ‌نگاری کشور پررنگ‌تر کند.

چیدمان صحیح گزاره‌ها تاریخی از دل منابع

الهه محبوب، کارشناس پژوهش مرکز اسناد آستان قدس رضوی نقش و کارکرد اسناد مالی در پژوهش‌های صفویه اقتصادی عصر صفویه بیان کرد: گروهی از اقتصادانان روشی را پیشنهاد دادند که مبتنی بر مطالعه گسترده تجارب تاریخی ابنای بشر بود. روش پیشنهادی آنان تا حد زیادی بر مشاهدات واقعیات و بررسی داده‌ها و اطلاعات اقتصادی تاکید داشت.

وی افزود: شناسایی و بررسی اسناد ملی به عنوان یکی از گزارش‌های تاریخی دقیق می‌تواند به محقق تاریخ اقتصادی و نیز اقتصاددانان برای برنامه‌ریزی بهتر برنامه‌های اقتصادی هر سرزمین کمک کند. محقق تاریخ اقتصادی با چیدمان صحیح گزاره‌های تاریخی از دل منابع به ویژه اسناد مالی که جزئی‌ترین اطلاعات را در این رابطه ارائه می‌دهد و می‌تواند به نظریه‌پردازان علم اقتصاد کمک کند تا با استناد این اطلاعات، برنامه‌ریزی دقیق تری برای اقتصاد هر منطقه داشته باشد.

نقش بی بدیل اقتصاد در روند وقایع تاریخ

علیرضا زبرجدی ‌با ارائه مقاله «اهمیت اسنادی صورت مذاکرات مجلس شورای ملی در پژوهش‌های تاریخ اقتصادی معاصر ایران» گفت: مهم‌ترین مسأله در پژوهش‌های تاریخی و در واقع شروع یک پژوهش تاریخی، بحث منابع و مآخذ مورد استفاده پژوهشگر این حوزه است. اینکه در این حوزه مطالعاتی برخلاف خیلی از علوم به ویژه علوم تجربی امکان مشاهده مستقیم و تکرار و تجربه مجدد پدیده‌ها مورد پژوهش وجود ندارد، باعث شده تا محقق و پژوهشگر حوزه مطالعاتی علم تاریخ تنها از راه بازسازی ذهنی آن هم از طریق منابع و مآخذ موجود بتواند فهم و درکی نسبت به موضوع مورد پژوهش داشته باشد.

وی عنوان کرد: بنابراین وقتی با منابعی مانند اسناد برخورد می‌کنیم که به دلایلی که در پژوهش آمده از اتقان و استحکام بیشتری برخوردار هستند باید از این منابع حداکثر استفاده را بکنیم. به‌ویژه اینکه اسناد، مانند اسناد صورت مذاکرات مجلس، اسناد نزدیک به ما باشند (تاریخ معاصر) که به دلیل همین نزدیکی زمانی، در دسترس‌تر و در نتیجه قابل اطمینان‌تر هستند. چون اقتصاد نقش بی‌بدیلی در روند وقایع تاریخی در همه ادوار تاریخی جهان به ویژه در دوران معاصر گذاشته و در ایران نیز مسائل اقتصادی از دلایل مهم ایجاد جنبش مشروطه بوده و دارالشورای ملی ایران (مجلس) نیز به نوعی نماد خواسته‌ها و پیروزی مشروطه‌خواهان بود، بنابراین طبیعی است که صورت مذاکرات این مجلس و مباحث اقتصادی مطروحه در آن برای پژوهش‌های «تاریخ اقتصادی معاصر ایران» بسیار قابل اهمیت و مهم باشد.

فقر منبع و مطالعات موجود درباره «تاریخ اجتماعی کار»

ربابه معتقدی مقاله «تاریخ‌نگاری کار و کارگری» را ارائه کرد و گفت: تاریخ اجتماعی شاخه‌ای از تاریخ است که دایره‌ای بسیار وسیع از موضوعات اجتماعی همچون آموزش؛ خانواد ؛ مذهب؛ تربیت؛ تفریح و بازی؛ کار و ... را در برمی‌گیرد. کار فعالیتی است که تاریخ مخصوص بخود را دارد. اگرچه وقایع سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بر آن تاثیر داشته و یقینا نقطه‌های عطفی بر آن ایجاد کرده‌اند. همچنان که نمی‌توان اثربخشی وقایعی چون انقلاب کارگری ۱۹۱۷ روسیه؛ بحران اقتصاد جهانی ۱۹۳۲ و تاسیس سازمان بین‌المللی کار ۱۹۱۹م و بسیاری وقایع دیگر را بر تاریخ کار را نادیده انگاشت. اما باید توجه داشت که سیر تاریخ کار به مثابه متنی ست که این عوامل بر آن قرار گرفته‌اند.

وی ادامه داد: موضوع «تاریخ اجتماعی کار» با «نگاه به تاریخ از پایین» نزدیک است و می‌تواند با مدد جستن از مکاتب تاریخ‌نگاری همچون مکتب تاریخ‌نگاری آنال و تاریخ‌نگاری فرودستان (ساب آلترن استادیز) و مطالعات پست کلونیال که به مطالعات بینارشته‌ای با خوشبینی می‌نگرد؛ مورد پژوهش قرار گیرد. از آنجا که کتب تاریخی و مورخان با کم‌مهری به این موضوع نگریسته‌اند و غالب کارگران به‌دلیل کم‌سوادی یا گرفتاری‌های مالی و فقر فرهنگی؛ برای نگارش رخدادها و تاریخ آنچه بر آنان رفته است؛ انگیزه کافی نداشته‌اند؛ فقر منبع و مطالعات موجود درباره «تاریخ اجتماعی کار» فقط در صورتی می‌تواند کم رنگ شود که اسناد و تاریخ شفاهی بعنوان اصلی‌ترین منابع و ابزار تحقیق «تاریخ‌نگاری کار» قرار گیرد.

غنی بودن آرشیوهای خصوصی یا دولتی؟

جمشید کیان‌‌فر درباره «اهمیت سند در متون تاریخی» گفت: واقعیت آن است که آرشیوهای ما بسیار غنی نیست و حتی اسناد در آرشیوهای خصوصی به مراتب غنی‌تر از آرشیوهای دولتی است؛ در گذشته هم به اسناد و جمع‌آوری و حفظ آن نکوشیده‌ایم، ازین رو اسناد در منابع متونی اهمیت دارند و می‌توان آن را به سه دسته اصل سند(سواد سند)، خبر سند و خلاصه سند تقسیم کرد.

این سندشناس ادامه داد: خلاصه سند؛ بدین صورت که مورخان به‌جای متن تمامی سند چکیده یا خلاصه‌ای از سند را در متون نقل کرده‌اند؛ ما از متن دقیق و یا محتوای کامل آن سند بی اطلاعیم؛ اما همین مقدار هم به‌قول قدما کاچی به از هیچی و برای نمونه از عهدنامه ترکمانچای که خلاصه سند در آثار تاریخی مثل ناسخ التواریخ قاجار و روضة الصفای ناصری و یا منتظم ناصری آمده و تا کنون متن اصلی سند بعد از قریب به دویست سال هنوز منتشر نشده و تحفه آنکه این سند موجود است و آن را را می‌باید وزارت امور خارجه ایران و یا وزارت امور خارجه روسیه منتشر کنند.

محمود سادات، استاديار تاريخ پژوهشكده امام خمينی و انقلاب اسلامی با ارائه مقاله «موضوع‌يابی معكوس: رهيافتی نوين در موضوع‌يابی تاريخ محلی» گفت: موضوعات تاريخ محلی كه با كمک اين روش استخراج و برای رساله‌های دانشگاهی و ساير پژوهش‌ها انتخاب می‌شوند از نظر كميت اسناد و مدارك موجود برای پژوهش از وضعيت مناسبي برخوردارند. دوره زماني موضوعات انتخاب شده برای رساله‌ها و ساير پژوهش‌ها با كمك اين روش كوتاه‌تر است و لذا پژوهش می‌تواند از عمق بيشتری برخوردار باشد. انسجام در تدوين پژوهش با استفاده از اين روش نيز بهتر صورت می‌گيرد.