به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش پژوهش‌های کردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی با اشاره به بخش نادیده مناقشات مرزی ایران و عثمانی گفت: قبل از اینکه در دوره رضاشاه، داستان مرزها خاتمه پیدا کند، در سال 1231 ه.ق یک کنفرانس مرزی دیگری برگزار شد که در آنجا میرزاجهانگیرخان فرزند میرزا محبعلی‌خان در کنار احتشام‌السلطنه حضور دارد که کمیسیون بسیار مهمی است اما تا کنون ندیدم در مطالعات میان ایران و عثمانی از آن سخن گفته شود!
 
وی افزود: اخیرا اسناد بسیار زیادی در رابطه با این کمیسیون پیدا کردم که بخشی از آنها در کتاب «نفت چیا سرخ کرمانشاه منتخبی از اسناد حکومتی عبدالحسین میرزافرمانفرما 32-1219.ق» که اخیرا نشر تاریخ ایران منتشر کرده، منعکس شده است. چون موضوع نفت در این کمیسیون برای انگلیسی‌ها مهم بود و مصادف با یک سال قبل از جنگ جهانی اول و آخرین حضور عثمانی در مناقشات مرزی با ایران بود و بعدها ترکیه جایگزین آن می‌شود که اتفاق بسیار بدی برای ایران به شمار می‌آید.
 
مدیر بخش پژوهش‌های کردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی ادامه داد: درست است که برخی دیپلمات‌های ما بسیار شجاع و زیرک بودند و بخشی از نواحی غربی را پس گرفتند، اما در این کمیسیون یک کوتاهی بزرگی بر اثر فشار انگلیسی‌ها به دلیل اهمیت نفت انجام شد و منطقه بسیار بزرگی به نام قوره‌تو که در غرب قصرشیرین امروزی واقع شده، منطقه نفت‌خیز تا نفتخانه در سومار امروزی را از ایران گرفتند که امروز نفت بسیار زیادی را از این منطقه استخراج می‌کنند.
 
شمس عنوان کرد: انگلیسی‌ها منطقه قردو را به دلیل استقرار خودشان در بغداد از ایران جدا کرده و به عراق ضمیمه کردند. انگلیسی‌ها برای افزودن این منطقه نفت‌خیز به عراق بر سیاستمداران ایرانی فشار آوردند و متاسفانه این منطقه از ایران گرفته شد. جدایی قوره‌تو تا کنون انعکاس پیدا نکرده که امیدوارم اسناد و مدارک مربوط به آن در ادامه تالیفات رسائل و حدود مرزی ایران گنجانده شود.

انتقاد احتشام‌السلطنه از فقدان سابقه مناقشات مرزی

کاوه بیات نیز گفت: معلوم نیست که اگر در آن روزها که مناقشات مرزی ایران و عثمانی میرزاجهانگیرخان پسر میرزا محبعلی خان نبود، احتشام‌السلطنه که سرپرستی کمیسیون مرزی ایران را به عهده داشت، چه می‌کرد؟ خود احتشام‌السلطنه از فقدان هر گونه سابقه‌ای در وزارت امور خارجه از مناقشه انگلیس درباره مرزهای ایران انتقاد می‌کند.
 
وی افزود: احتمالا همان‌طور که در سال‌های اخیر آرشیو وزارت امور خارجه از هر گونه همراهی و همکاری با دکتر صالحی در تکمیل و تنقیح اسناد مرزی خودداری کردند، در آن دوره نیز از همکاری با احتشام‌السطلنه امتناع ورزیدند و اگر جهانگیرخان در کار نبود، احتمالا احتشام‌السلطنه نیز هیچ حرفی برای گفتن نداشت.
 
این تاریخ‌نگار ادامه داد: اصل و نسخه‌های دیگری از مجموعه رسائل، گزارش‌ها و طیف متنوع اسناد مکمل که در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» گنجانده شده، در آرشیو وزارت امور خارجه موجود است اما تلاش‌های مولف برای دستیابی به این اسناد متنوع به جایی نرسید.

 بیات با ابراز تاسف از نحوه خدمات آرشیو وزارت خارجه اظهار کرد: مجموعه حاضر بر اساس اسناد و نسخه‌هایی تنظیم شده‌اند که در پاره‌ای از دیگر کتابخانه‌ها مانند کتابخانه ملی و مجلس سنا در دسترس بودند. در سال‌های اخیر یک نسخه دیجیتال از مجموعه گسترده و درخور توجه اسناد و گزارش‌های دولت بریتانیا درباره این دوره از مناقشات مرزی ایران از سوی مجید تفرشی تهیه و به وزارت خارجه سپرده شده که آن نیز در بخش (نداریم و نمی‌دهیم) مضبوط و محفوظ است.

وی با انتقاد از نهادها و سازمان‌های دولتی متولی انتشار آثار تحقیق و پژوهشی مرتبط با فرهنگ و تاریخ ایران افزود: همت این انتشارات در فراهم آوردن موجبات چاپ کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» ششمین اثر منتشر شده در این حوزه قابل تقدیر است، همتی که می‌دانیم جز دلبستگی به فرهنگ و تاریخ این سرزمین هیچ اساس و بهانه دیگری ندارد. آن هم در دوره‌ای که بسیاری از داویر مسئول و موظف به چاپ چنین اثرهایی قدمی برنمی‌دارند هیچ پشتوانه‌ای نیز نیستند.
 
آرزوی میرزامحبعلی‌خان درباره دسترسی آیندگان به اسناد

میرمحمدصادق نیز گفت: در دوره قاجار منابع جغرافیای تاریخی خوبی داریم با توجه به انتقادی که دکتر شمس درباره اطلاعات اندک ما از غرب ایران وارد کرد، باید بگویم در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» فارغ از عنوان آن یک تاریخ محلی از نوار مرزی ایران از خرمشهر تا آذربایجان است.
 
وی افزود: اطلاعات دست اولی با توجه به مطالعاتی که در حوزه تاریخ اجتماعی دارم در اثر دکتر صالحی دیدم که به نظرم باید یک عنوان فرعی نیز داشته باشد. اثری که از لحاظ جغرافیای انسانی و طبیعی نکات قابل تاملی به خواننده ارائه می‌دهد.
 
این نسخه‌پژوه ادامه داد: باید بگویم که میرزا محبعلی‌خان یک ناقد است و تک‌تک گزارش‌های عثمانی‌ها را با ذکر ادله و با بهره‌گیری از منابع آنها پاسخ می‌دهد و در گزارش‌هایش نوعی درایت مشاهده می‌شود به طوری که می‌نویسد: «این مطالب و گزارش‌ها را برای بایگانی وزارت خارجه می‌فرستم تا آیندگان از آن بهره بگیرند.» احتمالا وی پیش‌بینی نمی‌کرد روزی افرادی مانند دکتر صالحی که به دنبال اسناد به وزارت امور خاجه می‌روند، پدرشان درمی‌آید تا شاید بتوانند این اسناد را بگیرند.
 
ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است

رحمانیان در پایان این نقد و بررسی عنوان کرد: سال‌ها پیش زنده‌یاد فریدون آدمیت در هنگام چاپ سوم کتاب «امیرکبیر و ایران» در مقدمه فصل سیاست خارجه امیرکبیر به عقب‌ماندگی تاریخ دیپلماسی ایران اشاره می‌کند و عقب‌ماندگی دانش تاریخ در حوزه روابط بین‌الملل را یادآور می‌شود.
 
وی افزود: یکی از دلایلی که تاریخ دیپلماسی ما ناقص و نیندیشده مانده ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است. گویی افرادی که در آرشیوهای ما مسئولیتی دارند تصور می‌کنند تصدی گنجی را به عهده دارند که ارث آباء و اجدادی است و یا گمان می‌کنند اگر منتشر شود، امنیت ملی به خطر می‌افتد. بنابراین ذهنیت امنیتی بر آرشیوهای ما حاکم است.
 
نخستین نشست از سلسله نشست‌های دیپلماسی ایرانی و تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید با نقد و بررسی کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» تصحیح و پژوهش دکتر نصراله صالحی با سخنرانی کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر، دکتر داریوش رحمانیان، مدیرمسئول مجله مردم‌نامه، سعیدمیرمحمدصادق، پژوهشگر و نسخه‌شناس و دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش کردشناسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دوشنبه 17 آبان‌ماه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.

در پایان این مراسم به هر یک از سخنرانان یک لوح از سوی معاونت فرهنگی دانشگاه تهران اهدا شد.

بخش نخست گزارش را اینجا بخوانید.