به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گروه فلسفه علم و فناوری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نشست «فوکو و علوم انسانی» را چهارشنبه ۱۷ آذر با سخنرانی غلامحسین مقدم حیدری با عنوان panopticon و نظریه قدرت-معرفت و حمیدرضای نمازی با عنوان مهارهای گفتمان برگزار کرد.
 
نمازی در این نشست با بیان اینکه فوکو کتابی با عنوان «نظم گفتار» دارد گفت: این کتاب را باقر پرهام یک دهه پیش ترجمه کرد اما چندان در ایران خوانده نشده است. این کتاب سخنرانی فوکو است و برنامه‌های آینده او در آن مشخص است و از اصول روش شناسی برای نقد گفتمان بهره برده است. او دسته بندی می‌کند که چگونه می‌تواند گفتمان را نقد کند.

وی ادامه داد: گفتمان‌ها به صورت سیستماتیک سخن‌های درونشان را کنترل می‌کنند. عواملی از بیرون گفتمان‌ها را کنترل می‌کنند، به عبارتی، از بیرون دستی گفتمان را تنظیم می‌کند؛ ممنوعیت در جوامع کنترل کننده گفتمان است. فوکو تابوی آبجکت را یکی از عوامل ممنوعیت می‌داند، مانند سکس و سیاست بدین معنی که وقتی در گفتمان‌ها این دو وجود دارند ممنوعیتی را به گفتمان حاکم می‌کند. دومین عامل ممنوعیت مناسک موقعیت خاص است بدین معنی که هر کسی حقیقتی داشته باشد نمی‌تواند حرفش را بزند و فرد باید از جایگاهی خاص برای بیان برخوردار باشد.

به گفته نمازی، دومین دسته عوامل بیرونی تقسیم و طرد است. بسیاری از فیلسوفان منتقد مرزبندی‌ها هستند. فوکو می‌گوید تقسیم در گفتمان‌ها راه را برای طرد باز می‌کند به همین دلیل بسیاری از فیلسوفان این بحث را جدی گرفته‌اند. همچنین در بحث فمنیست‌ها گفته می‌شود تقسیم حقوق زن و مرد موجب می شود که یکی طرد شود. ادوارد سعید نیز در کتاب «شرق‌شناسی» تقسیم بندی شرق و غرب را منجر به طرد شرق می‌داند.
 
این پژوهشگر فلسفه با بیان اینکه سومین دسته عوامل بیرونی تقابل بین حقیقت و خطا است اظهار کرد: فوکو در کتاب نظم گفتار در این باره بسیار شرح  می‌دهد و می‌گوید زمانی بود که حقیقت به فرد گوینده بر می‌گشت؛ در یونان باستان قدرت از کسی بود که قدرت بیان آن حرف را داشت اما به تدریج حقیقت از فردی که آداب دان بود به منطق منتقل شد و فرد اعتبار خودش را از دست داد و منطق بار حقیقت را بر دوش کشید. فوکو در کتابش اراده معطوف به حقیقت را یکی از شیوه‌های کنترل می‌داند.

نمازی در بخش دیگری از سخنانش درباره عواملی که از داخل گفتمان را کنترل می‌کنند و می‌خواهند جلوی رویدادهای پیش روی گفتمان را بگیرند توضیح داد و افزود:  اولین عامل تفسیر است؛ فوکو می‌گوید ما با تفسیر چیزی را روشن نمی‌کنیم و فقط به قدرت‌مند کردن متن اصلی کمک می‌کنیم. بنابراین تفاسیر گفتمان‌ها را تقویت می‌کنند. دومین عامل اصل وحدت بخش مولف است. مولف به عنوان یک اصل وحدت بخش گفتمان را تقویت می‌کند مثلا یک نویسنده وقتی یک کتاب بد هم بنویسد چون خودش اعتبار دارد متنش هم اعتبار می‌گیرد. تمام متون بی ارزش قرون وسطی پس از اهمیت یافتن مولف دوباره اهمیت پیدا کردند.
 
وی اضافه کرد: سومین عامل نیز نظام‌ها هستند. نظام‌ها سیستم‌های جلو رونده‌اند و به همین دلیل درنگی بر خطاها نمی‌کنند و مرزی بندی با سایر نظام‌ها می‌کنند. فوکو می‌گوید نظام‌ها از دو عامل دیگر مولف و تفسیر بی طرف‌تر هستند.

نمازی در ادامه با بیان اینکه عواملی وجود دارند که ترمز گفتمان‌ها می‌شوند، گفت: یکی از این عوامل مناسک است مانند لباسی که وکیلان لزوما به تن می‌کنند. دومین عامل انجمن‌های گفتمان است به طور مثال انجمن های علمی رشته‌های مختلف مهارکننده گفتمان هستند. پیران قوم نقش این انجمن‌ها را در گذشته داشتند.

وی در پایان گفت: فوکو می‌گوید گفتمان کارش اکتشاف حقیقت نیست بلکه خشونتی را بر جهان تحمیل می‌‌کند و جهان را  آنگونه که می‌خواهد می‌بیند و به دنبال ساختن معنا نیست.
 
زندان‌ها چگونه زندانیان را اصلاح می‌کنند؟
مقدم حیدری نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه درباره فوکو در ایران سخن بسیار گفته شده و کتاب‌های زیادی هم درباره آن نوشته شده است گفت: در این سمینار تلاش می‌شود نگاه جدیدی به فوکو داشته باشیم.

وی با اشاره به کتاب «تولد زندان» میشل فوکو افزود: او در کتاب تولد زندان آموزه مهمی دارد و این است که در دوره جدید همه چیز تحت کنترل است. فوکو در فصلی از کتاب از طراحی زندان‌ها آغاز می‌کند و در نهایت به کنترل همه جانبه جامعه می‌رسد. رابطه معماری در زندان‌ها، تغییرات آن‌ها و استفاده فوکو از این معماری در کنترل افراد در این کتاب بیان می‌شود.
 
مقدم حیدری یادآور شد: کتاب «تولد زندان» در سال 1975 منتشر شد. در این کتاب اینکه معماری در زندان‌ها چگونه ایجاد شد و چه خصوصیات این معماری در نظریه پردازی فوکو تاثیر دارد سخن گفته می‌شود.

به گفته این مدرس فلسفه ما باید نظریه قدرت معرفت فوکو را بفهمیم و با استفاده از تبارشناسی درک کنیم که ریشه‌های کنترل در کجاست؟

وی در ادامه با اشاره به کتاب «تولد زندان» و بیان تاریخچه نخستین زندان‌ها در آن گفت: ساموئل بنتام اولین طراحی کنترل افراد را در قایق‌ها انجام می‌دهد و می‌خواهد انبوه کارگران را در این مکان کنترل کند. آموزش کارگران ماهر بزرگترین مشکل او بوده بنابراین باید نظمی وجود داشت تا این آموزش و کنترل اعمال می‌شد.
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: بنتام مدرسه‌ای را طراحی می‌کند که این کار را با آن اجرایی کند. این مدرسه دایره‌ای طراحی شده که استوانه ای در آن قرار دارد و کلاس‌ها نیز در آن استوانه است و اتاق نگهبان‌ها امکان نظارت بر همه کلاس‌ها را دارد. او این مدرسه را در روسیه می‌سازد اما به دلیل آتش سوزی بعدها از بین می‌رود. به هر حال این پروژه در روسیه به مشکل بر میخورد. سپس او به مجارستان می‌رود ولی آنجا نمی‌تواند بودجه‌ای برای این پروژه بگیرد.
 
وی یادآور شد: نظارت بر دانشجویان و کارآموزان در حین کار توسط بازرسان برج مراقبت و نگهبانی از خود نگهبان‌های برج‌های مراقبت از اهداف اصلی بنتام در طراحی این مدارس بود. بعدها مراکز بازپروری هم بر همین اساس شکل گرفت و بنتام به طراحی زندان مشغول شد. فوکو می‌گوید در زندان آدم‌ها از هم جدا می‌شوند و اولین فردیت از اینجا شروع می‌شود. مراقب زندان که همواره نمی‌تواند از زندانیان مراقبت کند در نتیجه زندانیان می‌توانند هر کاری را انجام دهند. بنتام برای این کار می‌گوید، اتاق نگهبان‌ها که شیشه‌ای است با پارچه‌ای پوشانده شود اما سوراخ باشد که آنها احساس کنند همیشه کسی آن‌ها را نگاه می‌کند.
 
مقدم حیدری با بیان اینکه فوکو می‌خواهد نشان دهد رویت‌پذیری با دانستن رابطه تنگاتنگی دارد افزود: این همان چیزی است که از درون آن معرفت و علوم انسانی در می‌آید. فوکو می‌گوید زندان‌ها سه کارکرد داشته‌اند؛ محبوس کردن افراد، پنهان کردنشان از نور و فردیت به معنای جدا شدن از سایران، این در حالی است که زندان بنتام کارکرد اول را دارد و فقط افراد محبوس می‌شوند.

وی افزود: به اعتقاد فوکو، هدف از زندان‌ها اصلاح فرد است از لحاظ اینکه همواره زندانی فکر کند تحت مراقبت است و عادت به بزهکاری را ترک کند. نامرئی بودن مراقبان، ضمانت اجرایی اصلاح است چون فرد همواره فکر می‌کند تحت مراقبت است. فوکو در کتاب «اراده به دانستن» می‌گوید رویت‌پذیری دام است؛ بدین معنی که وقتی حرف می‌زنید می‌توانند بفهمند که شما چه کسی هستید و بعد می‌توانند شما را کنترل کنند. بنابراین در دنیای جدید فرد را تحریک می‌کنند تا عقایدش را بیان کند و بعد از این طریق آن را کنترل کنند.
 
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه فوکو می‌گوید معماری این فضاها می‌تواند منجر به شکل‌گیری گفتمان‌های قدرت شود، گفت: در زندان جایگاه نگهبان موجب می‌شود که فرد خودش را مطابق استانداردها بسازد. بنابراین در زندان کافی است زندانیان را بچینید و مراقبان را بگذارید، به صورت اتوماتیک این ماشین کار می‌کند و زندانی در این ماشین اعمال قدرت مجبور می‌شود خودش را اصلاح کند.

وی تاکید کرد: در این زندان‌ها نیازی به متوسل شدن به زور نیست چون همین ساختارها ما را مجبور به رعایت استانداردها می‌کنند.