به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی «شعر دفاع مقدس و مخاطب امروز» دوشنبه 12 تیرماه با حضور رضا اسماعیلی به عنوان کارشناس و مجری نشست، محمود اکرامی‌فر، شاعر و محقق حوزه ادبیات جنگ و دفاع مقدس، سید احمد نادمی از شاعران و پژوهشگران برجسته این حوزه، سودابه امینی از پیشکسوتان شعر انقلاب و دفاع مقدس، مجید سعدآبادی، شاعر جوان و سپیدسرای معاصر، دکتر کامران شرفشاهی، شاعر و محقق و دکتر یدالله قائم‌پناه، شاعر و صاحب آثار در حوزه دفاع مقدس به میزبانی خبرگزاری مهر و در محل سالن اجتماعات این خبرگزاری برگزار شد.
 
محمود اکرامی، منتقد و کارشناس نشست در آغاز بحث گفت: جنگ یک ماهیت دو طرفه زدم، زدی دارد ولی آن قداستی که در دفاع است در جنگ نیست مخصوصا وقتی که کلمه مقدس به آن اضافه می‌شود به این معناست که هم خود دفاع فی نفسه امر مقدسی است و هم دفاع از امور مقدسی صورت می‌گیرد، یعنی از هر دو جهت قداست دارد. 

وی افزود: بحث دیگری هم هست که دفاع از امور مقدس است. در هر جامعه‌ای، ارزش‌های آن جامعه که مبنای هنجارها و بعد مبنای رفتارها قرار می‌گیرند، امور مقدس آن جامعه‌اند و در دو حوزه امت و ملت، هم قرار می‌گیرند مثل وطن دوستی که در حوزه ملت است.

اکرامی در ادامه گفت: معتقدم که شعر جنگ با شعر دفاع مقدس و شعر پایداری مقوله‌های جدا و متفاوتی هستند و می‌توان چهار مرحله در شعر دفاع مقدس تعریف کرد. مرحله اول مرحله تهییجی است، در این عصر وظیفه و کارکرد شعری شاعر، بسیج مردم برای پر کردن جبهه است و شامل سال‌های اول دفاع مقدس می‌شود که در این مرحله شعر به شعار نزدیک است و با آهنگ خوانده می‌شود مثل شعر «ای لشکر صاحب زمان آماده باش! آماده باش!» آقای معلمی.

مرحله دوم شاعرها به جبهه می‌روند. در این مرحله شاعرها توصیف می‌کنند و شعر توصیفی دفاع مقدس شکل می‌گیرد که در شکل مرثیه‌ای آن می‌توان به شعر «یاران چه غریبانه/ رفتند از این خانه» اشاره کرد و در بعد حماسی آن شعر «من واژگون من واژگون من واژگون رقصیدم» آقای مردانی به ذهن می‌آید. 

شاعر دفاع مقدس ادامه داد: بعد از گذشت چهار، پنج سال از جنگ شاهد شعرهایی نظیر «تو چرا می‌جنگی؟ پسرم می‌پرسد» از آقای عبدالملکیان هستیم. در این مرحله با شعر تبیینی دفاع مقدس مواجه می‌شویم که شاعر تبیین می‌کند و دلیل می‌آورد تا چراغ از تو نگیرد دشمن، تبیین می‌کند و دلیل می‌آورد که چرا می‌جنگد. مرحله بعد را من شعر اجتماعی دفاع مقدس می‌نامم. جنگ و دفاع در میدان تمام شده اما در خیابان‌ها و خانه‌ها ادامه دارد که شعرهای این مرحله به تبعات و آثار اجتماعی و روانی جنگ و دفاع مقدس می‌پردازد. 

اکرامی گفت: باور من این است که شعر دفاع مقدس برای رسیدن به اینجا چهار مرحله تهییجی، توصیفی، تبیینی و اجتماعی را طی کرده است. شعر دفاع مقدس مترادف با شعر جنگ نیست و قطعا شعر جنگ با شعر دفاع مقدس و با شعر مقاومت فرق می‌کند، من شعر مقاومت مردم فلسطین را شعر دفاع مقدس نمی‌دانم و شعر مقاومت و پایداری می‌دانم.

پژوهشگر حوزه دفاع مقدس اظهار کرد: جهاد عاملی برای حفظ ارزش‌هاست یعنی دلیل جهاد، ارزش‌ها و امور مقدس و مهم هستند. باور من این است که ما هنوز دفاع مقدس و ادبیات آن را نمی‌شناسیم. منشاء دفاع مقدس عاشورا است و یک گره‌خوردگی بین ادبیات دفاع مقدس و ادبیات عاشورا  وجود دارد که عمیق و مفصل است

تعداد فالورهای یک شاعر از تیراژ پنج روزنامه بیشتر است       
وی در مورد مخاطب امروز شعر دفاع مقدس گفت: شعر مخاطب دارد. حتی کسانی که برای دل خود شعر می‌گویند، دل مخاطب آنها است، اگر فرایند ارتباط را بررسی کنیم، نهایتا یک گیرنده باید باشد که این گیرنده متغیر است و در شرایط متعدد است.

وی عنوان کرد: اصولا هر کسی هر کاری می‌کند به خاطر مخاطبش است، آن هم در عصری که به تعبیر من شاعر رسانه است، یعنی شاعر خودش یک رسانه است که هم تعیین محتوا هم تولید محتوا و هم توزیع محتوا می‌کند. یعنی مهندسی پیام از رسانه‌ها گرفته شده و به افراد داده شده است. به اعتقاد من عصر شهروند خبرنگار تمام شده و عصر شهروند رسانه است. یعنی هر شهروند قدرت این را دارد که به موازات یک روزنامه مخاطب داشته باشد؛ حتی گاهی اوقات تعداد فالورهای یک شاعر از تیراژ پنج روزنامه بیشتر است.

اکرامی سر پا بودن، کم طاقت بودن، کوتاه و سریع خواستن را از ویژگی‌های مخاطب امروز دانست و گفت: باور من این است که باید روی مخاطب تکیه بیشتری داشته باشیم، چون که ما برای آدم‌ها حرف می‌زنیم و آدم هم ثابت نیست.
 
در دنیا چیزی به نام ادبیات دفاع مقدس نداریم
احمد نادمی دیگر کارشناس نشست گفت: اگر بخواهیم از محدوده فرهنگی خود بالاتر برویم و در محدوده شعر عام صحبت کنیم، قطعا شعر جنگ یک پدیده ادبی است که از ابتدای برخاستن هنر از کلام و شکل گرفتن شعر وجود داشته و اینقدر بدیهی به نظر می‌رسد که نیاز به شاهد مثال ندارد.
 
وی بیان کرد: شعر دفاع مقدس همان شعر جنگ است و در مورد ادبیات پایداری هم همین رویکرد را می‌توان عنوان کرد. با این تعابیر می‌توان شعر جنگ معاصر ایران، شعر جنگ انقلاب اسلامی ایران را با یک توصیف کلی ادبیات دفاع مقدس نامید.
 
شاعر و پژوهشگر دفاع مقدس ادامه داد: من معتقدم وقتی می‌خواهیم استاندارد و علمی در فضای ادبیات بحث کنیم باید از کلیدواژه‌های مقبول عامه کسانی که ادبیات کار می‌کنند استفاده کنیم و این عامه مختص ایران نیست. یعنی من زمانی که می‌خواهم از جنگ ایران و عراق برای یکی خارج از فرهنگ ایران صحبت کنم، مجبورم از کلمات استاندارد استفاده کنم. به همین دلیل است که وقتی درباره جنگ هشت ساله صحبت می‌کنیم، برای کل دنیا قابل فهم است.
 
وی تصریح کرد: آن چیزی که مقدس است، جهاد است نه دفاع تنها و ما با این تخصیص‌ها می‌خواهیم یک اتفاق یا پدیده ادبی را در فضای فرهنگی ایران روشن کنیم. بنابراین من اگر بخواهم استاندارد بحث کنم، می‌گویم ما در دنیا چیزی به نام ادبیات دفاع مقدس نداریم، چیزی به نام شعر یا ادبیات جنگ داریم که شعر چریکی، شعر مقاومت و این سری مقوله‌ها زیرشاخه‌های آن قرار می‌گیرند.
 
نادمی افزود: ادبیات دفاع مقدس در حقیقت چهره‌ای از انقلاب اسلامی است و اسلامی که کنار انقلاب نشسته است آن مقدس کنار دفاع را می‌سازد. نه اینکه خود دفاع، مقدس باشد چون ما در فرهنگ دینی جهاد را به عنوان امر مقدس می‌شناسیم و اگر دفاع را مقدس می‌نامیم به خاطر ربطی است که به ادبیات انقلاب اسلامی دارد. یعنی اسلام دفاع را مقدس می‌کند وگرنه همه جای دنیا دفاع صورت می‌گیرد.
 
شعر عجز و مویه‌گر شعر دفاع مقدس نیست 
امینی از کارشناسان نشست عنوان کرد: من شعر دفاع مقدس را زیرشاخه‌ای از ادبیات پایداری و ادبیات مقاومت می‌دانم. هم آن شعری که ما به عنوان شعر دفاع مقدس، در دوره هشت ساله  رقم زدیم و هم بعد از آن و در دوره پسا جنگ که در این دوره به دلیل تبعات بد و پیامدهای جنگ که در جامعه شاهد آن هستیم، تنوع موضوعی بیشتری در شعر دفاع مقدس می‌بینیم. شاعر نمی‌تواند در مقابل این مشکلات ساکت بنشیند و ادبیات باید وظیفه خود را در این حوزه که حوزه بسیار انسانی و مهمی است، ایفا کند.
 
وی گفت: شعر دفاع مقدس را می‌توان به عنوان یک شاخه از ادبیات اعتراض به رسمیت شناخت. من برای شعر دفاع مقدس فصل‌بندی قائل هستم که دوره هشت ساله جنگ ایران و عراق را باید فصل یک شعر دفاع مقدس دانست و فصل دوم آن اکنون است که در کشورهای دیگر در حال جنگ با کسانی هستیم که به حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی تعرض می‌کنند. این مرحله مضامین و فضاهای متفاوتی دارد و ما به عنوان شاعر وظیفه داریم که در این حوزه احساس مسئولیت و نقش‌آفرینی کنیم.
 
امینی در ادامه افزود: در تفکیک ادبیات جنگ و ادبیات و شعر دفاع مقدس می‌توان گفت که ما در عنوان دفاع مقدس، تعریف و محدوده‌ای برای شاعر داریم. یعنی آن خود قدسی‌انگاری که در شعر دفاع مقدس وجود دارد، محدوده‌ای را برای شاعر تعیین می‌کند که در شعر دفاع مقدس خشونت‌بار و مقابله‌آمیز صحبت نکند و بیشتر بر مدار دفاع باشد تا در مورد تعرض و مقابله کردن که این وظیفه فرهنگ است که هنوز باید در حوزه دفاع مقدس قدم بزند.
 
وی ضمن بیان اینکه وحدت کلمه کلیدی دفاع است که باید در همه‌ی فصل‌های شعر دفاع مقدس مد نظر قرار گیرد و رمز عملیات فرهنگی هم، وحدت است؛ افزود: شعری که دچار عجز و ناتوانی و فاجعه‌نگاری و مویه‌گر و مدیحه‌سرا باشد، شعر دفاع مقدس نیست. شعر دفاع مقدس باید روح ملی و حماسی را در خود داشته باشد و باید برانگیزاننده هویت ملی و مذهبی باشد.
 
امینی بیان کرد: از منظر نشانه‌شناسی در شعرهای دفاع مقدس و در بین آثار شاعران دفاع مقدس، کتاب و سبک مستقل نداریم که این مسئله مهمی است و باید در پژوهش‌های خود به آن بپردازیم. ما در حوزه شعر دفاع مقدس تک اثر موفق داریم ولی سبک مستقلی نداریم.
 
چقدر کتاب درباره ادبیات جنگ داریم
مجيد سعدآبادی دیگر مهمان و کارشناس نشست در ادامه گفت: فرض را بر این بگذاریم که داخل ساختمانی هستیم که اطراف آن جنگ در جریان است که هر کس از پنجره و زاویه دید خود یک قسمت این جنگ را می‌بیند، که همین زاویه دیدهای متفاوت آثار بی ارزش و ارزشی و خوب در حوزه دفاع مقدس را پدید می‌آورند.

وی گفت: باید از بخش جنگ شروع کرده و تعاریف مختلف در این زمینه ارائه شود و بعد بگوییم دفاع مقدس کجای ادبیات جنگ قرار دارد، چرا که نباید فراموش کنیم نوع و نگاه در شعر پایداری و ضدجنگ در کشورهایی که به آنها حمله شده و کشورهای حمله کننده متفاوت است.

سعدآبادي در ادامه گفت: یکی از سوالات ایجاد شده این است که چرا بنیاد حفظ و آثار شعر دفاع مقدس همچنان باید از شعر دفاع مقدس حمایت کند که در پاسخ به این سوال باید بگوییم که اولین دلیل این است مسیری که ایجاد شده از بین نرود، در حقیقت بنیاد به دنبال ایجاد سبک در حوزه شعر دفاع مقدس نیست، بلکه می‌خواهد آثار فاخری در این زمینه تولید شود.

وی گفت: افراد معروف ادبیات ما مشخص هستند و باید معلوم شود که از این تعداد چقدر کتاب درباره ادبیات جنگ دارند حتی نمی‌گوییم ادبیات دفاع مقدس و اگر در این حوزه اثر دارند چقدر با اعتقاد این اثر تولید شده، اینها مسائلی است که باید مشخص شود.

سعدآبادی تصریح کرد: ما بسیاری از جوایزهای ادبی خودمان را از بین بردیم و تنها یک جشنواره فجر داریم و در آن نیز تنها به شعر می‌پردازیم از سوی دیگر می‌خواهیم سبک‌های مختلف شعری مانند سعر سپيده را در کنار سبک‌هایی که چندین هزار سال قدمت داریم با هم مقایسه کنیم که این راه بسیار غلطی است.
 
در بخش دوم این نشست دکتر یدالله قائم‌پناه مقاله‌ای با عنوان «جایگاه شعر دفاع مقدس در ادبیات معاصر از لحاظ ساختار شکلی» و دکترکامران شرفشاهی مقاله خود را با موضوع «جایگاه شعر دفاع مقدس در ادبیات از منظر ساختار محتوایی» ارائه دادند و به صورت مختصر به توضیح بخش‌های مختلف آن پرداختند.

شکل‌گیری ادبیات دفاع مقدس با صحنه‌های غرورآفرین
قائم‌پناه گفت: جنگ از ابتدای خلقت بشر وجود داشته است چه بین زن و مرد و چه بین مرد با مرد و همین پیدایش جنگ مسلما باعث پیدایش ادبیات هم شد و بنابراین ما ادبیات جنگ را از زمان‌های قبل داشتبم

وی ادامه داد: ادبیات دفاع مقدس زیر مجموعه ادبیات جنگ و شعر دفاع مقدس زیرمجموعه ادبیات دفاع مقدس می‌شود، البته ما تخصیص‌هایی به ادبیات مقدس می‌دهیم و این مهم در شعر دفاع مقدس بیشتر و محدودتر است. پرداختن به موضوعاتی مانند پرداختن هنرمندانه به شهادت، ایثار و از خودگذشتگی، تهییج در دل و جان رزمندگان، تصویر دلنشین از صحنه‌های غرورآفرین باعث شکل‌گیری ادبیات دفاع مقدس شد.

قائم‌پناه در مقایسه ادبیات دفاع مقدس به دوران جنگ و پس از جنگ گفت: دوره اول دوره رویش و خیزش جوانان، دوره دوم دوره بالندگی و تنومندی و دوره سوم دوره اظهارنظر و تاثیرگذاری در عرصه ادبیات است که دوره سوم خودش شامل دو دوره است؛ در دوره خیزش‌ها شاعرانی درباره دفاع مقدس شعر گفته‌اند که قبلا در زمینه‌های دیگر هم اشعاری را سروده بودند مانند استاد اوستا، قیصر امین‌پور، سلمان هراتی و... شعرهای دفاع مقدس در این دوره شعارگونه بوده و از صنايع ادبی و لفظی خالی بوده است.

وی گفت: در دوره دوم شعر دفاع مقدس شعرها از حالت شعارگونه خارج می‌شوند و صنایع ادبی وارد شعر شده و شعر از لحاظ محتوایی هم وضعیت بهتری پیدا می‌کند و حتی در این دوره به برخی از شهدا نیز پرداخته شده است و از سوی دیگر شاعران جدیدی هم داریم که بیش از آن شعری نداشته‌اند و اولین اشعارشان در حوزه دفاع مقدس بوده است.

قائم‌پناه اظهار کرد: دوره سوم شعر دفاع مقدس علاوه بر اینکه  دو دوره قبل را در بر می‌گیرد، حالت فراملی و فرامرزی به خود می‌گیرد و اشعار ابن دوره برای ترجمه بیشتر انتخاب می‌شوند و شاعران نوجوان در این دوره بیشتر فعال می‌شوند.

وی با بیان اینکه در دوره سوم شاعران به کوتاه سروده‌ها روی می‌آورند، گفت: البته شاعران در این دوره گاهی دشمن را هم می‌نوازند و حتی سرباز دشمن را هم مانند خودش می‌بینند و دلیل جنگ و خشونت‌های جنگ را سربازان نمی‌دانند و بارزترین این نوع نگاه در کتاب عاشقانه‌هایی برای دشمن حمیدرضا شکارسری است.

قائم‌پناه گفت: تحولات در حوزه شعر دفاع مقدس هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ قالب بعد از پایان جنگ نسبت به دوران دفاع مقدس تغییر کرده است، با این حال قالب نیمایی و سپید بعد از جنگ بیش از سایر قالب‌ها مورد استفاده قرار گرفته و می‌گیرد. 

وی گفت: ادبیات دفاع مقدس هنوز پویا و فعال است و در حوزه شعر دفاع مقدس باید بگویم که تجربه شاعران دوره سوم بیشتر سمعی و بصری است ولی هنوز این شاعران به صورت فعال در این حوزه فعالیت می‌کنند.

شعر دفاع مقدس با پایان جنگ فراموش نشد
شرفشاهی در ادامه این مراسم گفت: در بحث پژوهش ادبیات دفاع مقدس و به ویژه در بحث شعر بسیار ضعیف است و به جز چند کتاب اثر جدی در حوزه پژوهش نداریم. با پایان دفاع مقدس عده‌ای بر این باور بودند همان‌طور که جنگ به پایان رسیده ادبیات دفاع مقدس هم تمام شده و این پیشگویی بود که بسیاری از روشنفکرگرایانه انجام داده بودند و تصور می‌کردند با پایان جنگ شعر و ادبیات دفاع مقدس هم تمام و بعد از مدتی هم به فراموشی سپرده می‌شود که گذشت زمان برعکس این مهم را اثبات کرد.

وی با بیان اینکه کشورهایی که ادبیات جنگ ندارند در حقیقت تاریخ چندانی ندارند، اظهار کرد: عده‌ای برای اینکه مقابل ادبیات جنگ بایستند بحث ادبیات صلح را مطرح کردند و روشنفکران کشورهای توسعه نیافته و یا کمتر توسعه یافته به دلیل آنکه چون روشنفکران غرب این مقوله را مطرح کردند بحث حتما درخشش زیادی دارد و باید به آن توجه کرد و این مهم در ادبیات ما هم وجود دارد.

این پژوهشگر دفاع مقدس تصریح کرد: ادبیات صلح و شعر صلح یکی از مفاهیمی بود که بعد از سال‌های جنگ ایجاد شد و عده‌ای هم زیر آن پرچم سینه‌ زدند و بعد از مدتی هم شاهد ادبیات ضدجنگ هم بودیم و اگر برخی این مفاهیم را ریشه‌یابی کنیم متوجه می‌شویم که اصلا ریشه‌ای در فرهنگ ما ندارند.

شرفشاهی گفت: بسیاری از جنگ‌های بزرگ در دنیا رخ داد بدون اینکه وارد قلمرو ادبیات شده مورد توجه شاعران قرار بگیرد در حالی که در ادبیات ما شاهد انتشار مجموعه شعرهای مختلفی هستیم که در تاریخ ادبیات ما اگر نگوییم بی نظیر ولی کم نظیر است، چرا که در دوران رژیم پهلوی هم شاهد درگیری ایران و عراق بودیم ولی تنها یک شعر درباره آن سروده شده است

وی گفت: دانشگاه‌ها و مراکز آکادمیک ما طی سال‌های اخیر به تدریج ادبیات انقلاب اسلامی و ادبیات دفاع مقدس را پذیرفته‌اند و این مسئله مهمی به شمار می رود. بزرگترین صدمه به شعر و شاعران دفاع مقدس از سوی ناشران بزرگ دولتی دفاع مقدس وارد شد و حتی باعث شد که از سوی روشنفکران انگ سفارشی بودن به این آثار بخورد و به همین دلیل برخی از ناشران دولتی تصمیم گرفتند که با ناشران خصوصی برای چاپ آثار دفاع مقدس قرارداد ببندند تا آثار به اسم ناشران خصوصی منتشر شود.