به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، عصر چهارشنبه 4 بهمن 1396 یکی دیگر از نشست‌های تخصصی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان با موضوع «حقوق صنفی نویسندگان و قراردادهای نشر» باحضور محمدرضا توکل صدیقی، نایب‌رییس اتحادیه‌ی ناشران، محسن هجری، دبیر کمیته‌ی حقوقی انجمن و محمود برآبادی، عضو هیئت‌مدیره‌ی انجمن، برگزار شد.

نخست، فریدون عموزاده‌ی خلیلی، رئیس هیئت‌مدیره‌ی انجمن، درگذشت ناگهانی محسن سلیمانی را به حاضرین و خانواده‌ی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان تسلیت گفت؛ همچنین از حضور سلیمانی در نخستین هیئت‌مدیره‌ی انجمن و سایر فعالیت‌های ادبی او در سال‌های گذشته، یاد کرد: «در سال‌هایی که در زمینه‌ی تئوری داستان با کمبود شدید مواجه بودیم، او در عرض دو سه سال چند عنوان از مهم‌ترین کتاب‌های تئوری داستان را ترجمه و روانه‌ی بازار کرد و در کنارش ترجمه‌ی داستان را هم پی گرفت. رفتن محسن سلیمانی یک فقدان بزرگ برای انجمن و برای ادبیات کودک و نوجوان است.»

در ادامه، محمود برآبادی علت برگزاری نشست را این‌طور بیان کرد: «هم ناشر و هم نویسنده در منافع کتاب سهیم‌اند، اما با وجود این منافع مشترک، گاهی اختلاف‌نظرهایی بین دو طرف قرارداد وجود دارد. گاهی شاهد مراجعه‌ی ناشر یا نویسنده‌هایی به انجمن هستیم که خواستار پیگیری شکایت خود هستند. البته کمیته‌ی حقوقی انجمن بیشتر سعی در ایجاد سازش بین ناشر و نویسنده داشته و رویه‌اش به همین شکل است.»

او این مراجعه‌های مکرر را ضرورتی برای تشکیل نشست‌های حقوقی مرتبط با مؤلفان و ناشران دانست.

انواع حقوق نویسندگان کدام است؟
توکل صدیقی سخن خود را با حقوق نویسندگان شروع کرد و درباره‌ی انواع این حقوق گفت: «نویسنده صاحب اثر است و دو نوع حق مادی و معنوی دارد. بحث از جایی شروع می‌شود که نویسنده تصمیم می‌گیرد حقوق مادی خود را با کسی شریک شود. حقوق مادی قابل واگذاری است اما حقوق معنوی قابل واگذاری نیست. مسائلی از قبیل محتوای کتاب و عنوان اصلی از حقوق معنوی نویسنده است و در قبال آن‌ها مسئولیت دارد، اما منافع مادی حاصل از انتشار کتاب را می‌تواند واگذار کند. وقتی صحبت از قرارداد می‌کنیم، منظورمان حقوق قابل واگذاری است. زمانی در اتحادیه‌ی ناشران قراردادهای ده دوازده مورد از ناشران بزرگ کشور را بررسی کردیم تا ببینیم در دوره‌ی چندین ساله‌ی فعالیت خود با چه مشکلاتی روبه‌رو بوده‌اند. پس از این بررسی، پیش نمونه‌ای برای قراردادهای نشر تهیه شد که امروزه در دسترس ناشران و نویسندگان قرار گرفته است.»

هجری نیز در تکمیل صحبت‌های نایب‌رییس اتحادیه‌ی ناشران افزود: «امروز می‌خواهیم به یکی از مشکلات اساسی صنعت نشر بپردازیم. صنعت نشر از سه رکن نویسنده، ناشر و موزع تشکیل شده است. ما مهم‌ترین رکن را نویسنده یا همان تولیدکننده‌ی اثر می‌دانیم. از همین رو حقوق نویسنده‌ی اثر دارای اهمیت فراوانی است اما مالکیت عینی – همانند چیزی که در مورد یک ساختمان مطرح می‌شود - برای آن وجود ندارد. نکته‌ بعد ارتباط تنگاتنگ نویسنده و ناشر است. ما همیشه در اختلافات بین ناشر و نویسنده به طرفین گوشزد می‌کنیم که هدف ما حذف ناشر نیست. ما همان‌طور که موظفیم از حقوق نویسنده حمایت کنیم، باید از حقوق ناشر و موجودیت او هم حمایت کنیم. سومین نکته این است که پیگیری حقوق نویسنده به کانال‌های رسمی مانند دولت و نهادهای دولتی نیاز دارد. باید به یاد داشته باشیم که بدون همکاری با دستگاه‌های رسمی احقاق حقوق امکان‌پذیر نیست. پس نباید به نویسندگان به چشم روشنفکر و اپوزوسیون نگاه کرد.»

هجری در ادامه اشاره‌ای به تاریخچه‌ی حقوق نویسندگان در کشور کرد و گفت: «حقوق نویسندگان از دیرباز مورد چالش بوده است. در سال 1325 مهم‌ترین آرزوی مؤلفان شکل‌گیری اتحادیه‌ی صنفی نویسندگان بوده است که از طریق آن بتوانند حقوق نویسنده را تحقق ببخشند. یکی از این حقوق مسئله‌ی قراردادهاست. پس از تصویب قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان مصوب سال 1348 نویسنده تا حدودی به آرامش خیال رسید که از حقوق مادی و معنوی‌اش دفاع خواهد شد. بعد از انقلاب هم این قانون تغییر نکرد و همچنان استوار است، به جز ماده‌ی 12 که مدت تعلق اثر به نویسنده را از سی سال پس از مرگ به پنجاه سال پس از مرگ افزایش داد.»

هجری عدم رعایت قانون کپی‌رایت و امضا نکردن کنوانسیون برن را نیز یکی از مشکلات حقوقی صنعت نشر ما عنوان کرد و گفت: «باید این دغدغه را به مترجمان و ناشرانمان انتقال بدهیم.»



چرا باوجود قرارداد تیپ اتحادیه‌ی ناشران، هنوز هم ناشران قراردادهای مورد پسند خود را به نویسنده ارائه می‌دهند؟
توکل صدیقی در پاسخ به این سؤال که چرا با وجود قرارداد تیپ، هنوز هم ناشران قراردادهای گوناگونی را به نویسندگان ارائه می‌دهند، گفت: « قرارداد تیپ عمر درازی ندارد. نویسنده و ناشر باید بدانند که در قراردادها می‌توانند موارد مختلفی را تعیین کنند. مثلاً مدت زمان (به عنوان مثال سه سال)، نوع (به عنوان مثال چاپی، الکترونیک، صوتی و...) یا تیراژ (به عنوان مثال ده هزار جلد) واگذاری اثر را مشخص کنند. به عبارت دیگر، هرچه نویسنده و ناشر به حقوق خود آگاه‌تر باشند، راحت‌تر می‌توانند با طرف مقابل مذاکره کنند. این امر در حوزه‌ی تصویرگری هم صدق می‌کند. منظور آگاهی طرفین به حقوق خود است.»

بیشترین اختلاف بین نویسندگان و ناشران چیست؟
هجری بیشترین موارد اختلاف ارجاع شده به کمیته‌ی حقوقی را به شرح زیر اعلام کرد: خودداری ناشر از پرداخت حق‌التألیف، خودداری ناشر از چاپ اثر پس از پرداخت حق‌التألیف، تغییر متن بدون مجوز یا هماهنگی با نویسنده، کتاب‌سازی با سرقت از چند کتاب مختلف، تحویل اثر بدون رسید به ناشر، استفاده‌های ثانویه از اثر و گرفتن پیش‌پرداخت از طرف نویسنده و عدم تحویل اثر نهایی.

یکی دیگر از مشکلات عمده‌ی موجود بین نویسنده و ناشر وجود قراردادهای شفاهی است. در چنین وضعی نخستین کار نامه‌نگاری با ناشر است تا بتوان با مستند کردن روند پیگیری، قرارداد شفاهی را به قرارداد کتبی تبدیل کرد. متأسفانه نویسندگان ما قرارداد کتبی را به معنای بی‌اعتمادی می‌دانند و گاهی به‌ دلایلی مانند دوستی با ناشر از نوشتن قرارداد کتبی خودداری می‌کنند.

محسن هجری یکی از مشکلات عمده‌ی صنعت نشر را عدم آگاهی نویسنده دانست و گفت: «بارها گفته‌ایم که پیش از بستن قرارداد با کمیته‌ی حقوقی انجمن مشورت کنید. این مشاوره کاملاً رایگان است. اما معمولاٌ نوقلمان به علت عدم آگاهی هر قراردادی را امضا می‌کنند. غافل از این‌که تک تک بندهای قرارداد در محاکم قضایی می‌تواند برایشان مشکل‌ساز شود.»

وی همچنین با بیان این‌که معمولاٌ پیگیری از طریق دادگاه و کمیته‌ی حل اختلاف وزارت ارشاد نتیجه‌ای در بر ندارد، گفت: «امید ما به اتحادیه‌ی ناشران است تا قرارداد تیپ را برای همه‌ی ناشران لازم‌الاجرا کند. به عبارت دیگر اگر ساز و کاری ایجاد شود که ما مسائل را به اتحادیه‌ی ناشران ارجاع دهیم و در آن‌جا توسط کمیته‌ای حقوقی بررسی شود، بخش بزرگی از این مشکلات مرتفع خواهد شد.»

توکل صدیقی پس از بیان مشکلات اصلی ارجاع شده به کمیته‌ی حقوقی گفت که بیشتر مشکلات فوق در قرارداد تیپ در نظر گرفته شده و قابل پیش‌گیری است.
او نیز در ادامه به برخی مشکلات ایجاد شده از طرف نویسندگان اشاره کرد و عدم تحویل اثر در موعد معین و تحویل اثر بدون رعایت نکات ویرایشی را به عنوان دو مورد از این مشکلات بیان کرد.

مترجمان در ایران چه حقوقی دارند؟
نایب‌رئیس اتحادیه‌ی ناشران و کتاب‌فروشان تهران گفت: «یکی دیگر از موضوعات قابل بحث ترجمه است. در هیچ کجای دنیا به مترجمین درصد نمی‌دهند، چرا که اثر برای نویسنده است و مترجم تنها می‌تواند حق ترجمه را برای یک بار دریافت کند. در ایران ناشر ممکن است برای برخی کتاب‌ها حق ترجمه به صورت درصدی پرداخت کند و برای برخی دیگر پرداخت نکند. معمولاٌ کتاب‌های تخصصی که مترجم عمر و هنر خود را پای ترجمه‌ی آن‌ها گذاشته و به نوعی بازآفرینی محسوب می‌شود، حق ترجمه‌ی درصدی می‌گیرند.»

هجری نیز با استناد به قانون سال 1348 این را تصریح کرد که حقوق مادی مترجم جدای از حقوق معنوی اوست. مترجم در مورد اثر حق معنوی دارد و چنانچه کسی ترجمه‌ی او را به نام خود منتشر کند به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم می‌شود.

اگر دچار اختلاف شدیم، چه کنیم؟
توکل صدیقی در پایان خطاب به نویسندگان و ناشران گفت: «انجمن‌هایی مثل انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، انجمن تصویرگران، انجمن ناشران و... می‌توانند کمک‌کننده باشند و جنبه‌ی مشورتی داشته باشند. اما بهتر است اختلافتان را به مراجع قانونی و کمیسیون‌های ذی‌صلاح مثل کیمیسیون حل اختلاف اتحادیه‌ی ناشران بفرستید. به عبارت دیگر در این صنف نمی‌توان دیکته کرد که قرارداد را چطور ببندید اما می‌توانیم این آگاهی را بدهیم که طرفین در ضمن قرارداد داور خود را معین کنند تا بدانند در صورت بروز مشکل به چه مرجعی مراجعه کنند.»

قسمتی از نشست نیز به پرسش و پاسخ اختصاص داده شد و به مشکلاتی که از طرف برخی نویسندگان و ناشران حاضر در نشست مطرح شده بود، رسیدگی شد.