یحیی یثربی، استاد فلسفه در این همایش با بیان اینکه افکار شریعتی موجب شد تا در برابر موج خروشان اندیشه‌های چپ‌گرایی و کمونیسم بایستد، گفت: او مفاهیم جالبی را وارد جامعه کرد و با مطرح کردن سه‌گانه زور، زر و تزویر نکته‌های سنجیده‌ای را در این باره مطرح کرد. شریعتی از شخصیت‌های بسیار موثر در انقلاب اسلامی است که به صورت بلدوزری کار می‌کرد و بیان خوبی داشت و با شخصیت پرجاذبه و اثرگذار خود توانست مطالب زیادی را علیه رژیم طاغوت مطرح کند.
وی با بیان اینکه از ستایش خوشم نمی‌آید، چراکه ما عادت کردیم شخصیت‌ها را بستاییم و نشناسیم، به طرح این سئوال که علت درخشش شریعتی چه بود؟ پرداخت و افزود: در جامعه‌های جدید اپوزیسیون محبوبیت دارد، چون مردم مشکلات جامعه را فقط در دولت می‌شناسند و مرحوم شریعتی در این میان به‌عنوان یک اپوزیسیون جدی وارد میدان شد هرچند معتقد هستم نباید جامعه به دولت-اپوزیسیون تقسیم شود بلکه باید براساس محور دولت ـ ملت باشد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سئوال که چرا شریعتی به جامعه بی‌طبقه توحیدی نرسید، گفت: چراکه پروژه او تحقیقی نبود و جنبه شغلی داشت و جریانی که او مطرح کرد بیشتر مربوط به پیش از پیروزی بود و در واقع شریعتی برای بعد از پیروزی برنامه‌ای نداشت.
یثربی با اشاره به اشکالات دیگر اندیشه شریعتی عنوان کرد: او این موضوع را نمی‌دانست که انقلاب فقط می‌تواند خراب کند و نمی‌تواند بسازد بنابراین نتوانست متوجه شود که انقلاب نتیجه بیزاری‌هاست و نه طرح و پیشنهادها. یکی دیگر از اشکالات اندیشه شریعتی این بود که مبارزه‌محور است همچنان که در آثارش حسن صباح و تروریسم را ستوده است. این یکی از آموزه‌هایی است که باید از آن عبرت گرفت و روی آن کار علمی کرد.
وی با تاکید بر اینکه شریعتی از سیر اندیشه در غرب اطلاعی نداشت گفت: او لیبرالیسم و دموکراسی را بد می‌دانست و حتی معنی پروتستانتیسم را هم خوب نفهمیده بود. اما چرا با این وجود ما همواره از بازگشت به خویشتن او یاد می‌‌کنیم چون ما به‌روز نیستیم و همه مشکلات را رها کرده و تنها به دنبال برگزاری بزرگداشت برای افرادی چون خواجه‌نصیر هستیم در حالی که غربی‌ها هیچگاه برای انیشیتن و نیوتن بزرگداشت نمی‌گیرند!
محمد اسفندیاری در ادامه این نشست سخنرانی خود با عنوان «شریعتی و شجاعت اندیشیدن» را آغاز کرد و ضمن انتقاد از سخنان یثربی افزود: من با بسیاری از مسائل مطرح شده توسط ایشان موافق نیستم و دیدگاه او را با تامل در آثار شریعتی نمی‌بینم.
وی در ادامه با اشاره به اینکه اندیشیدن دشوارترین کار است و بسیاری از مردم شجاعت اندیشیدن و دانستن را ندارند عنوان کرد: کانت در مقاله‌ای باعنوان «روشنگری چیست؟ پاسخ به پرسش» عنوان می‌کند که شجاعت دانستن شعار عصر روشنگری بوده است. او معتقد است روشنفکری بیرون‌آمدن انسان از نابالغی است. کانت معتقد است که باید بتوانیم بدون هدایت‌گری دیگری بیندیشیم.
این محقق با تاکید بر اینکه شریعتی در کشور ما از معدود افرادی است که شجاعت اندیشیدن داشت توضیح داد: شریعتی شجاعت فهمیدن داشت و در حالی که تنها 40 سال داشت آثار بسیاری را تالیف کرد. او بین 30 تا 40 سالگی خود بیش از 15 هزار صفحه مطلب از خود به یادگار گذاشته و عبارتی دارد که تداعی‌کننده سخن کانت در ذهن ماست. شریعتی معتقد است برخی ترس‌های سنتی و موهوم وجود دارد که هیچ‌کس جرئت نمی‌کند از آنها سخن بگوید و گاه می‌بینیم که همه احساس می‌کنند چیزی بت شده است اما جرئت پرداختن به آن را ندارند و به‌همین دلیل آن بت تا مدت‌ها باقی می‌ماند.
اسفندیاری با بیان اینکه جرئت فکری، غیر از روشنی فکر است عنوان کرد: او به جرئت فکری رسیده بود و این در آثار شریعتی مشهود است! البته آفت شجاعت اندیشیدن خامی و بی‌مایگی است و کسی که خام و بی‌مایه باشد احتیاط علمی را از دست می‌دهد و آن را قربانی شجاعت علمی می‌کند در حالی که باید هر دوی اینها را با یکدیگر در نظر داشته باشند.
این محقق در ادامه سخنانش شجاعت شریعتی و اسلام شناسی و غرب‌شناسی او را بسیار قابل تأمل دانست و افزود: شریعتی در هنگامه‌ای از اسلام سخن گفت که اسلام نابود شده بود و دین در صندلی اتهام نشسته بود و بر پیشانی‌اش مهر ارتجاع خورده بود. شریعتی اگرچه می‌گفت باید از غرب تقلید کنیم اما تقلیدی که خودمان تشخیص بدهیم. او می‌گفت باید تقلید کنیم تا یاد بگیریم نه اینکه یاد بگیریم تا تقلید کنیم. او غرب‌ستیز نبود اگرچه مخالف سرمایه‌داری و لیبرالیسم بود اما هیچ گاه هم در آثارش نگفته که بزنیم و بکشیم چراکه مختصات جهان اسلامی که شریعتی از آن سخن می‌گوید بسیار متفاوت است و او از زمانه‌ای سخن می‌گوید که کشورهای اسلامی همه به جزء عربستان و ایران مستعمره بودند.
به گفته اسفندیاری، از مجموع آثار شریعتی می‌توان این استنباط را کرد که او معتقد به نظام سوسیال دموکراسی دینی است آنچنان که در برخی از کشورها از آن به عنوان دولت رفاه یاد می‌شود.
وی با انتقاد سخنان یثربی یادآور شد: اتفاقاً شریعتی از متفکرانی است که بهترین برنامه را برای بعد از انقلاب داشته چراکه سرنوشت‌های انقلا‌ب‌های مختلف را بررسی کرده است. او معتقد به عدالت اجتماعی و آزادی است و اسلام را دربردارنده این دو مولف می‌داند و شاهد مثالش هم حکومت امیرالمومنین است.
اسفندیاری با بیان اینکه تا سال 56، 15 میلیون نسخه از آثار شریعتی به فروش رفت یادآور شد: این در حالی بود که ایران در آن زمان 32 میلیون جمعیت داشت و به‌طور مثال کتاب «آری اینچنین برادر» تا سال 57، سه‌میلیون فروخت چراکه او الگوی همه قرار داشت به‌جزء مارکسیست‌ها که با او خطوط قرمز جدی داشتند.
وی در پاسخ به سوال یکی از حاضران نشست درباره اینکه یکی از اعضای گروه تروریستی فرقان الگوی خود را شریعتی معرفی کرده بود، عنوان کرد: شریعتی در آن سال‌ها الگوی همه بود، اما چرا امثال من از آثار و اندیشه‌های او برداشت مبارزه مسلحانه نداشتیم و نفس سخنان او را درک کردیم! بنابراین باید توجه داشته باشیم که در فضای آن دوران هر کسی می‌توانست برداشت خودش را از سخنان شریعتی داشته باشد.
نیازمند مراجعه به مهندسی فکری شریعتی هستیم!
مصطفی غفاری، دبیر علمی این همایش گزارشی را از روند برگزاری آن ارایه کرد و گفت: با اعلام فراخوان این دوره مقالات بسیاری دریافت کردیم که از میان آنها 9 مقاله برگزیده شناخته شد و در نهایت 3 مقاله به‌عنوان آثار برتر انتخاب شدند. این مقالات باید دارای ویژگی‌هایی مانند کمک به حل منازعات نظری درباره شریعتی و کمک به بازاندیشی درباره افکار او داشته باشند. همان‌گونه که می‌دانید طی سال‌های اخیر کتاب‌های زیادی در این باره منتشر شده است و اکنون زمان این است که به سراغ بررسی اندیشه‌های شریعتی با توجه به نیاز ما به پاسخگویی مسائل برویم.
وی با اشاره به ویژگی‌های اندیشه شریعتی افزود: یکی از ویژگی‌هایی که در آثار شریعتی مشاهده می‌شود نظم منطقی و سلسله‌واری است که در کتاب‌های او از اسلام‌شناسی، تشیع علوی و صفوی تا بازگشت به خویشتن دنبال می‌شود ما نیز در شرایط اجتماعی فعلی نیازمند این هستیم که به این مهندسی فکری مراجعه کنیم و از آن پاسخ‌های لازم را بگیریم. ویژگی دوم تعهد انقلابی و مکتبی است که شریعتی نسبت به مسائل اجتماعی داشته و تعهدش را اعلام کرده و اندیشه خود را به آن تزریق کرده است. از سوی دیگر تفکر او پویا، زاینده و آموزنده است و از اندیشه‌های او می‌توانیم به پروژه جدید فکری رسید که امروز می‌تواند برای ما راهگشا باشد.
کتاب «امت و امامت» هنوز هم قابلیت بازخوانی دارد
حجت‌الاسلام علی ذوعلم در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه شریعتی یکی از چهره‌های اثرگذار در تاریخ ماست و در ابعاد فکری، فرهنگی و اجتماعی نقش برجسته‌ای داشته عنوان کرد: از زمان حیات تا زمان پس از مرگ او نظرات و داوری‌های مختلفی درباره شریعتی صورت گرفته با این وجود نمی‌توان نقش او را نادیده گرفت.
وی شریعتی را روشنفکر به معنای اهل اندیشه دانست که می‌داند چگونه در چهارچوب غیرتقلیدی رفتار کند و دغدغه اجتماعی داشته باشد.
ذوعلم در همین باره توضیح داد: شریعتی انسانی مومن بود که در کلامش شوریدگی و انقلابی بودن نهفته بود. از مجموع سخنان او این‌گونه برداشت نمی‌شد که به اسلام به‌عنوان یک مکتب جایگزین اعتقاد دارد بلکه اسلام را در اندیشه و تشیع علوی جستجو می‌کرد ماحصل آن را می‌توان در آثار شریعتی مشاهده کرد بنابراین شریعتی روشنفکری انقلابی و متعهد بود و در آثار او هیچ مکتب و شخصیتی نیست که از گزند نقد وی در امان بوده باشد. اگرچه شریعتی در کتاب کویر خود چندین چهره را به عنوان معبودش معرفی می‌کند با این وجود بازهم چهره کامل و جامعی از آنها نمی‌سازد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه در زمان حیات شریعتی عده بسیاری او را متهم به سوپاپ اطمینان رژیم پهلوی می‌کردند افزود: این در حالی بود که تعطیلی حسینیه ارشاد خط بطلانی بر این فرضیات کشید. شریعتی متفکر انقلابی بود که تحولات سیاسی و اجتماعی را به صورت انقلابی می‌فهمید. کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی وی زمانی که منتشر شد انتقادهای زیادی را در پی داشت با این وجود او مسئولیت خود را ادامه داد و حتی در کتاب «مسئولیت شیعه» از اندیشه‌هایش نسبت به این موضوع سخن گفت.
به گفته حجت‌الاسلام ذوعلم، کتاب «امت و امامت» شریعتی نیز هنوز هم یکی از آثار خواندنی است که قابلیت بازخوانی دارد و ناخودآگاه زمینه تفکر اجتماعی نسل دانشگاهی ما در قبل از انقلاب را برای پذیرش ایده ولایت فقیه امام آماده می‌کرده است. او از چهره‌هایی است که هرگز کهنه و قدیمی نمی‌شود و توانسته دیدگاه‌هایی را از منابع ناب اسلامی استخراج کند. امروز هم ما نیازمند اندیشه و آثار افرادی چون شریعتی و مطهری هستیم و باید نسبت به بازخوانی کتاب‌های آنها اقدام کنیم.
وی با اشاره به کتاب «پدر و مادر ما متهمیم» گفت: وقتی این کتاب شریعتی را می‌خوانیم متوجه می‌شویم که او چگونه می‌خواهد از مسئولیت جوان مسلمان اهل تفکر و اندیشه که می‌خواهد از اسلام دفاع کند اما به‌خاطر نگاهی متهجرانه نسبت به آن نمی‌تواند سخن می‌گوید. اینکه ما بگوییم تفکر شریعتی با داعش گره می‌خورد ظلم به شریعتی است چرا که او نگاه درستی به اسلام اجتماعی و انقلابی و پویا داشت.
این مدرس دانشگاه یادآور شد: عده‌ای همواره از ابتدای انقلاب سعی کردند شریعتی را بت کنند اما عملا با این کارشان او را تحریف کردند و باعث گمراهی خود و ایجاد نگاه منفی نسبت به وی شدند. یکی از دقیق‌ترین و شجاعانه‌ترین تحلیل‌ها نسبت به شریعتی را مرحوم بهشتی در کتاب «شریعتی جستجوگری در حال شدن» دارد که او را به‌عنوان یک جستجوگر انقلابی و دغدغه‌مند معرفی می‌کند. شریعتی اگرچه از کتاب «کویر» شروع می‌کند اما در نهایت به کتاب‌هایی چون «مسئولیت شیعی» می‌رسد و این نشان‌دهنده سیر اندیشه‌های او و تفکر اسلامی است که شریعتی دنبال می‌کرده است.
نظرات