چرا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، پیشنهاد همه پرسی حکومت «جمهوری اسلامی ایران»، از سوی امام خمینی «ره» مطرح شد؟
امام خمینی در حکم نخست‌وزیری موقت آقای مهندس بازرگانی، چهاروظیفه مهم را برای دولت انتقالی تعیین کرده بودند که یکی از آنها مراجعه به آرای مردم برای تغییر نظام سیاسی کشور بود.
هرچند به فرمایش امام، مردم در ده‌ها تظاهرات بزرگ و باشکوه در جریان انقلاب، خواستار جمهوری اسلامی شده بودند، اما باز امام برای این‌که از معترضین سلب بهانه کنند، دستور دادند تا همه‌پرسی نظام سیاسی آینده به رأی مردم گاذشته شود. رفراندوم جمهوری اسلامی، اولین گام در راه تقویت و تحکیم مبانی نظام سیاسی کشور محسوب می‌شد و ساختار سیاسی آینده کشور براساس آن شکل می‌گرفت. تشکیل جمهوری اسلامی می‌توانست جهت و هدف قانون اساسی را به خوبی نمایان سازد. از این رو امام فرمان همه‌پرسی را صادر فرمودند و این انتخاب در دهم و یازدهم فروردین 1358 برگزار شد.
چه مواردی به همه پرسی گذاشته شد؟ و چقدر در این زمینه امکان انتخاب های متنوع وجود داشت؟
آنچه که به رأی مردم گذاشته شد فقط «جمهوری اسلامی» بود که جایگزین رژیم سابق می‌شد. برگ سبز آری و برگ قرمز، نشان‌دهنده رأی منفی به جمهوری اسلامی بود. مردم در انتخاب و یا رد جمهوری اسلامی کاملا آزاد بودند. اما همانگونه که در سال 1358 انتقاداتی نسبت به این محدودیت و عدم تنوع وجود داشت و گاها این ایراد در این زمان نیز مطرح می‌شود، در پاسخ باید گفت که با توجه به خواست ملت در جایگزین کردن جمهوری اسلامی به جای نظام سلطنتی در تظاهرات‌های بزرگ که هرکدام حکم رفراندوم را داشت، اگر رهبران دیگری بودند به این هم تن نمی‌دادند. برخی می‌گویند مردم را پای صندوق بردند و ناگهاین گفتند به جمهوری اسلامی رأی بده یا نده و مردم شناختی از نظام نداشتند. در حالی که چندین ماه قبل از پیروزی انقلاب، مردم خواستار تشکیل جمهوری اسلامی شده بودند و در طی سالیان متمادی و در زمان رژیم شاه با ماهیت نظام و حکومت اسلامی آشنایی کامل یافته بودند. به هرحال تغییری در نتیجه آرای مردم به رغم وجود تنوع حاصل نی‌شد، چون مردم تصمیم خود را گرفته بودند.
چه کسانی در زمینه گزینه‌های همه پرسی تصمیم گیرنده بودند؟
دولت موقت به ریاست آقای «مهندس مهدی بازرگان» درصدد بود تا «جمهوری دمکراتیک اسلامی» را به رأی بگذارد. روشنفکران و غربگرایانی چون حسن نزیه، داریوش شایگان، علی‌اصغر حاج سیدجوادی و دیگران بسیار تلاش کردند تا قید «اسلامی» برداشته شود. اما به فرموده امام آنچه ملت می‌خواست جمهوری اسلامی بود. لذا امام برای تحقق خواست مردم، فرمودند من به جمهوری اسلامی رأی می‌دهم نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد. در واقع تصمیم‌گیرنده اصلی ملت بودند که در عمل همه با رأی 98/2 درصد آرای نشان دادند که تصمیم‌ساز بوده‌اند و امام بر این مطالبه در برابر فشار منتقدین، ایستادگی کردند. اما پیشنهادی غیر از جمهوری اسلامی را به نوعی غربی و وابسته به جریان فکری لیبرالیسم می‌دانستند.
بیش از 99 درصد به این همه پرسی رای مثبت دادند. ملت ایران، با وجود فعالیت‌های گروهک‌های مختلف در آن زمان، چگونه به این اتحاد آراء رسیدند؟
همان‌طور که اشاره شد گزینش جمهوری اسلامی در چندین ماه پیش از برگزاری انتخابات در شعارهای مردم ظهور و بروز یافته بود و در واقع مردم تصمیم خود را مبنی بر تشکیل جمهوری اسلامی از قبل گرفته بودند. لذا، شبهه‌افکنی چند روشنفکر غربگرا در اراده مردم خللی پدید نیاورد. گروه‌های مخالف تصور می‌کردند که مرجع مردم و از اقتدار و محبوبیت سیاسی برخوردارند در حالی‌که مردم مسلمان هرگز به آنها اعتماد نداشتند و زمانی که فریاد انقلاب را از حنجره یک مرجع دینی شنیدند. به خیابان‌ها ریختند و سرانجام رژیم سلطنت را سرنگون کردند. این مردم وقتی دیدند که در این برهه از انقلاب، امام خمینی خواستار رأی دادن به جمهوری اسلامی هستند، بدون تردید به پای صندوق‌ها آمدند و در برخی از شهرهای کوچک، حتی یک رأی منفی هم وجود نداشت. این آگاهی بازتاب سال‌ها کار علمی و فرهنگی از سوی یاران امام بود.
در حکومت اسلامی، مردم‌سالاری چگونه تعریف می‌شود؟ آیا برگزاری رفراندوم با همین دغدغه بود؟
پایه و اساس حکومت دینی به ویژه حکومت اسلامی، خواست و اراده مردم است. در حکومت اسلامی مشروعیت رهبر از ناحیه خداوند تایید می‌شود. اما خواست مردم به رهبرِ مشروع اجازه حکومت و ولایت می‌دهد. به بیان ساده‌تر اگر مردم نخواهند، حکومت اسلامی تشکیل نمی‌گردد. در سنّت و سیره امامان معصوم علیهم‌السلام این واقعیت به خوبی دیده می‌شود.
در میان امامان معصوم، حضرت امیر‌المؤمنین و امام حسن مجتبی (علیهم‌السلام )حکومت تشکیل دادند. چون خواست مردم بود. اما با گذشت زمان و حاکمیت خلفای دیکتاتور و فاصله گرفتن از تربیت سیاسی اولیه اسلام، فضای سنگینی بر جامعه اسلامی حاکم گشت و رأی مردم را دیکتاتورها و ستمگران به نفع خود مصادره کردند و رهبران واقعی نتوانستند بر جامعه حاکم شوند. در حقیقت، خفقان و تبلیغات ناروای حاکمان اموی و عباسی به همراه ترور و وحشت، ابزارهایی بودند که موجبات دوری از حکومت اسلامی و رهبران اسلامی را فراهم کردند. واقعه عاشورا و تغییر رای مردم کوفه از نمونه‌های آشکار نابودکردن آرای مردم در پناه فاشیسم بود که نتیجه آن تا قرن‌ها تداوم یافت.
مفهوم جموری اسلامی چیست؟ و آیا پیش از انقلاب 57 ایران در طول تاریخ حکومت‌های اسلامی، حکومتی دیگر با چنین عنوان و دغدغه‌ای بوده است؟
اساساً دمکراسی و مردم‌سالاری واژه‌ای مدرن است که فرم و قالب حکومت را تعیین می‌کند. اما هر قالب دمکراتیک در یک محتوا و به عبارتی یک ایدئولوژی بازخوانی می‌شود. جمهوری اسلامی نظامی است که فرم آن از سوی مردم و محتوای ایدئولوژیک آن را اسلام رقم می‌زند. در تاریخ ایران ما هرگز سراغ نداریم که دموکراسی و مردم‌سالاری فرم حکومت را تشکیل دهد و اسلام نیز محتوای آن باشد. در واقع، هرگز جغرافیای ایران شاهد مردم سالاری دینی و جمهوری اسلامی به این معنا که ما در آن زیست می‌کنیم، نبوده است و تجربه‌ای نوینی است که اسلام خواهی مردم آن را بوجود آورده است. قرائت‌های مختلفی از اسلام و مردم‌سالاری وجود داشته است که مدل موثر آن امروز به شکل جمهوری اسلامی و مردم‌سالاری دینی مشاهده می‌شود.
نظر شما