در ابتدای این همایش، سید احمدرضا خضری، مشاور رئیس و مدیرکل حوزه ریاست و روابط عمومی دانشگاه تهران، ضمن عرض خیر مقدم به حاضران در این همایش گفت: دانش یکی از بن‌مایه‌هایی است که موجب شده تا بشر اشرف مخلوقات باشد. می‌توان گفت که تاریخ علم، تلاشی است برای حفظ علم و نگهداشت و پاسداشت علم که به اندازه خود علم، دارای شرف و اعتبار است. آنچه که به عنوان میراث جاودان بشر، باقی مانده، نتیجه کار کسانی است که در راه علم قلم می‌زنند.
خضری افزود: دانشگاه تهران، به عنوان کهن‌ترین دانشگاه امروزی کشور شناخته می‌شود. یگانه دانشگاه ایران است که نسبت به ایجاد پژوهشگاه تاریخ علم اهتمام ورزیده است. و امروز بسیار خرسندیم که پژوهشکده تاریخ علم، در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری این رشته دانشجو پذیرفته است.
سید احمدرضا خضری
حسین معصومی همدانی
در ادامه حسین معصومی همدانی، از پژوهشکده تاریخ علم، در دو بخش به ایراد سخنرانی پرداخت که بخش نخست به زبان انگلیسی بود، و در بخش دوم به زبان فارسی به معرفی رشدی راشد و آثارش پرداخت.
معصومی همدانی گفت: رشدی راشد در طول بیش از پنج دهه کار علمی خود، تصور ما را از تاریخ علم تغییر داده است. توجه هم‌زمان او به تاریخ و فلسفه علم و دستاوردهای او در این حوزه‌ها، همه بر لزوم بیشتر کار او دلالت دارد. این سمینار برای بررسی بخشی از وجوه کار او تشکیل شده است. در واقع می‌توانیم بگوییم که او علم دوران اسلامی را در تاریخ علم جای داد. کار راشد از دو جریان جدید‌تر که می‌توان گفت تاریخ علم اسلامی با آن شناخته می‌شود، جلوتر است.
این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: یکی از این دو جریان، ریشه خاورشناسی دارد و ابراز می‌دارد که علم در جهان اسلام یک فعالیت حاشیه‌ای است. گذشته از این، علم اسلامی نوعی دنباله علم یونانی محسوب می‌شود و کار آن جز این نبوده که میراث علم مسیحیت را حفظ کند و دوباره به خود مسیحی‌ها بازگرداند.
جریان دوم، فکر می‌کند که تنها دغدغه جامعه اسلامی،ثواب اخروی است. پیروان جریان دوم که خود را سنت‌گرا می‌دانند، جنبه معنوی برای علم می‌تراشند و علوم کیمیا و علوم خفیه، از دیدگان سنت‌گرایان، مقدس‌تر از باقی علوم به شمار می‌رود.
وی افزود: این دو جریان، هر دو ذات‌گرا هستند. هر چند جریان خاورشناسی و سنت‌گرایانه، زوال و انحطاط علم را به چیزی در خود اسلام منسوب می‌کنند. اما هر دو جریان، نگرشی مردم‌شناسانه دارند و اگر مساله انتقال اندیشه‌های علمی را کنار بگذاریم، رشدی راشد از همان آغاز کار، راه خود را از این دو گرایش جدا کرد. از نظر او، تاریخ علم، تنها آشنایی با تاریخ اسلام نیست. بدون تاریخ علم، نمی‌توان علم یونانی و اسلامی را به‌درستی فهمید. به نظر او، اهمیت علم اسلامی در جایگاهی است که علم اسلامی در تاریخ علم جهانی دارد.
در ادامه مترجم کتاب «شان علم» با اشاره به پژوهش‌های راشد گفت: دو کتاب «تاریخ جبر» و «تاریخ اپتیک» در این زمینه اهمیت بسیاری دارد. تاریخ جبر در جهان اسلام با خوارزمی شروع می‌شود و خوارزمی را به عنوان بنیان‌گذار جبر می‌شناسند. اگر به کتاب جبر خوارزمی، فقط به لحاظ نتایج آن نگاه کنیم، این کتاب تکرار مطالب ریاضی‌دانان بابلی چندین قرن پیش از میلاد است. اما مساله اصلی این است که ترجمه کتاب خوارزمی چه تاثیری بر تحول جبر غربی داشته است؟
معصومی همدانی گفت: اساس کار راشد بر ویرایش و مطالعه دقیق متون با عنایت به گذشته و آینده آن متون هست. و به جبر به عنوان یک علم مستقل از حساب و هندسه و علمی با موضوع خاص نگاه می‌کند. او موجودات ریاضی را منحصر بر اعداد و مقادیر می‌دانست. خوارزمی و اخلاف او می‌باید به پرسش‌هایی از این نوع پاسخ می‌دادند. و سوال دیگر این که چگونه می‌توان علم جدید را توجیه کرد؟ این پرسش‌ها، نگاه راشد را از گذشته به آینده معطوف کرده است. کتاب «میان حساب و جبر» راشد الان به نوعی کتاب کلاسیک این حوزه به شمار می‌رود و به چند زبان هم ترجمه شده است.
وی افزود: راشد نشان داده که چگونه علم جبر، بر شاخه دیگری از علم ریاضی هم تاثیر گذاشته است. علاوه بر آن، راشد برخلاف بسیاری از مورخان که تنها به یک مولف و گاه به بخشی از آثار یک مولف می‌پردازند و اگر کار جدیدی در آثار او نباشد، حکم به بی‌ارزشی آثار او صادر می‌کنند، تمام آثار و مولفان را برای انجام کارهای پژوهشی مد نظر قرار می‌دهد.
معصومی همدانی گفت: پیش از کتاب «میان حساب و جبر» کتاب تاریخ جبر در دوران اسلامی نداشتیم. راشد این تاریخ را چون جریانی به هم پیوسته ارزیابی می‌کند. حتی ریاضی‌دان‌های مرتبه دوم نیز در کار او، جایگاه خود را پیدا می‌کنند. مجموعه «ریاضیات بی‌نهایت کوچک‌ها؛ از قرن 9 تا 11 میلادی» که در پنج جلد منتشر شده است، تاریخ چندین مبحث مرتبط با هم را در طول چندین قرن بررسی می‌کند. در این مبحث که راشد گاه آن را ریاضیات نوارشمیدسی می‌داند، راشد نشان می‌دهد که چگونه ریاضی‌دانان این دوران، با شناخت نسبی از ارشمیدس، این بخش از ریاضیات را توسعه دادند.
مترجم کتاب فلسفه علوم طبیعی ادامه داد: کار راشد روی خیام و شرف‌الدین طوسی بسیار قابل تامل است. به خصوص کارش روی شرف‌الدین طوسی، که بدیع است. قبل از راشد، هیچ کسی به سراغ شرف‌الدین طوسی نرفته بود. قبل از او، چند نفر نسخه خطی‌اش را دیده بودند. اما کسی از آن چیزی نفهمیده بود.
معصومی همدانی تاکید کرد: کتاب ابن هیثم در اپتیک، در قرن دوازدهم، کتاب بالینی تمام دانشمندان آن دوره بوده است. او در نورشناسی، اندیشه‌های نویی دارد که بر اساس اندیشه‌های کهن متولد شده‌اند. ابن هیثم، برپایه آثار کندی، ابن سهل و بطلمیوس، نورشناسی جدیدی ابداع می‌کند. نظر یکی از مورخان علم بر این بوده که در یک دوران هشت قرنی، هیچ اتفاق مهمی در تاریخ نورشناسی نیفتاده است. و این فاصله ابن هیثم و بطلمیوس است. ما باید به ابن‌هیثم به عنوان یک نابغه منفرد و یک معجزه که در قرن دهم اتفاق افتاده نگاه کنیم.
وی در ادامه گفت: کاری که راشد در طول سالیان پرداخته و در این اواخر منتشر شده، «اندیشه‌های یونانی درباره بازتاب نور» است. تقریبا تمام آثار مورد استفاده او در این کتاب، اصل یونانی‌اش از بین رفته است. کشف مهم راشد، کشف رساله‌ای در تهران از یک ریاضی‌دان قرن دهم به نام ابن سهل است که قسمت اعظمش در تهران است و چند ورقه‌اش هم در دمشق. راشد در این کتاب، بحث سوزانندگی از طریق آینه‌ها را ادامه می‌دهد و به سوزانندگی از طریق عدسی‌ها می‌رسد. این کار راشد، پرسش‌های مهمی را در تاریخ‌نگاری علم مطرح می‌کند که آیا در آن زمان، عدسی‌سازی تا حد خیلی زیادی پیش رفته بود؟ اما کتاب ابن سهل نشان می‌دهد که این قانون از راهی کشف شده که هیچ ارتباطی با ساختن عدسی‌ها ندارد.
معصومی‌همدانی در پایان متذکر شد: کندی، فیلسوف معروف عالم اسلام است که از او، آثار زیادی در عالم نورشناسی باقی مانده است. یکی از آثار کندی در کتابخانه مرعشی قم بود و راشد برای اولین بار این کتاب را پیدا کرد. با این کار، یک فصل مفقود از تاریخ علم بازسازی شد و تاریخ اپتیک در طول هشت قرن، از نو نوشته شد. پس از این کتاب، تغییری در شناخت ما از ابن هیثم به وجود آمد. او دیگر همان ابن هیثم قبلی نبود.
در بخش دوم این همایش، مقالات علمی به زبان انگلیسی ارائه داده شد. که سخنرانان آن از این قرار بودند؛ پیر کوله از دانشگاه نیس، عزالدین بودریوآ از دانشگاه پاریس 13، سیاوش شهشهانی از دانشگاه صنعتی شریف و سید محمد صادق خرازی از موسسه علمی فرهنگی کسا و در پایان هم رشدی راشد از مرکز علمی پژوهش علمی فرانسه به ایراد سخنرانی پرداخت.
نظر شما