رضا غفوری، مدرس دانشگاه حضرت نرجس رفسنجان که به تازگی تصحیح وی از «شهریارنامه» از طرف انتشارات بنیاد موقوفات افشار منتشر شده است، در گفت‌وگو با ایبنا گفت: «شهریارنامه» نخستین بار، نزدیک به 50 سال پیش، توسط استاد جلال همایی تصحیح شد. در این تصحیح، همایی 925 بیت «شهریارنامه»، نسخه کتابخانه موزه بریتانیا را تصحیح کرد که تصحیح ایشان آغاز و انتهایی نداشت. مدتی پس از استاد همایی، مرحوم پروفسور چایکین، «شهریارنامه» را به شوروی برد که در آنجا پس از مدتی مرحوم غلامحسین بیگدلی آن نسخه را حروفچینی کرد و نخستین بار در سال 1359 تصحیح کرد. تصحیح ایشان 5175 بیت داشت و متاسفانه این تصحیح هم آغاز و انجامی نداشت و با مشکلاتی در امر تصحیح روبه‌رو بود. تصحیح بیگدلی از شهریارنامه سال 1377 توسط انتشارات پیک فرهنگ مجددا تجدید چاپ شد، ولی متاسفانه بسیاری از غلط‌های املایی و مشکلات تصحیح همچنان در آن چاپ دیده می‌شد.
وی افزود: بنده در سال 1394 با نسخه‌ای از کتاب «شهریارنامه» که در موزه کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شد، آشنا شدم. خوشبختانه این نسخه آغاز منظومه را دارد اما پایان آن مانند دیگر نسخه‌هایی که قبلا تصحیح شده بود، متاسفانه از نسخه ساقط شده است. شمار ابیات آن چیزی حدود 10 هزار بیت است که افتادگی‌های آن را با کمک نسخه چایکین برطرف کردم و نتیجه کار حدود 12 هزار بیت شده است؛ اما همان‌طور که گفتم، همچنان پایان کار افتادگی دارد.
«شهریارنامه» سروده دو شاعر به نام‌های فرخی و مختاری است
غفوری درباره سراینده اصلی «شهریارنامه» بیان کرد: روایت کاملی از «شهریارنامه» در موزه یا کتابخانه «بانکی پور» هند وجود دارد که طبق فهرست‌گفته‌های فهرست‌نویس نزدیک به 18هزار بیت است و ظاهرا نسخه کامل‌تری است. نگارنده با بررسی ابیاتی از آن نسخه با سه دست‌نویس بریتانیا، چایکین و کتابخانه ملی که در تصحیح حاضر از آن بهره بردیم، به این نتیجه رسید که «شهریارنامه» سروده دو شاعر به نام‌های فرخی و مختاری است که به احتمال بسیار، روایت بلند آن سروده فرخی گمنام است.
استاد متون حماسی و تاریخ به زمان سرایش شهریارنامه اشاره کرد و افزود: درباره زمان تقریبی منظومه «شهریارنامه» در خود متن اشاره مستقیمی نشده است، اما بر اساس برخی قراین و شواهد متن که در مقدمه کتاب به تفصیل درباره آن سخن گفته‌ایم، به احتمال بسیار این منظومه متعلق به دوره صفویه است. دوره‌ای که در آن تمایل به سرودن منظومه‌های دیگری نظیر «برزونامه‌ی جدید»، «زرین‌قبانامه» و شمار دیگری از منظومه‌های پهلوانی دیده می‌شده است.
در صحت نام این منظومه با عنوان «شهریارنامه» تردیدی نیست
وی افزود: متاسفانه در منظومه‌ها و دفتر شعرهای شاعران بعد از «شهریارنامه» به آن اشاره‌ای نشده است. البته درباره تاریخچه آن می‌توان گفت که نخستین بار «چارلز ریو»، فهرست‌نویس کتابخانه بریتانیا این منظومه را با عنوان «شهریارنامه» معرفی کرد. پس از آن «عبدالمقتدر» در کتاب فهرست نسخه‌های کتابخانه بانکی‌پور هند این کتاب را با نام «شهریارنامه» معرفی کرد. از آن پس هر نویسنده و محققی که درباره این منظومه به تحقیق پرداخت، از این منظومه با عنوان شهریارنامه یاد می‌کند. با توجه به فکتی که در پایان نسخه بریتانیا آمده است، در صحت نام این منظومه با عنوان «شهریارنامه» تردیدی نیست.
غفوری به تاثیر عقاید مذهبی دوره صفویه بر اشعار «شهریارنامه» اشاره کرد و گفت: خود مختاری، سراینده «شهریارنامه» چندین بار در متن آن به امام علی (ع) به عنوان وصی پیامبر اسلام اشاره می‌کند. در دوره صفویه یکی به دلیل شیعه بودن شاهان و دوم رواج داستان‌های نقالی و پهلوانی ملی در میان مردم، سبب شد که گروهی از شاعران و داستان‌گزاران، روایات نوظهوری درباره پهلوانان ایرانی پدید آورند که گاهی بسیاری از آن روایات ساختگی بود، اما علاقه روز‌افزون مردم به شنیدن این داستان‌ها، سبب شد که این نوع داستان‌ها در آن دوره طرفدارهای بسیار زیادی داشته باشد و علائمی است که نشان می‌دهد داستان‌گزار تا پایان عمر یک داستان را به تفصیل بیان می‌کرد و گاهی می‌شد که مرگ داستان‌گزار سبب می‌شد که آن داستان ناتمام باقی بماند. به احتمال بسیار زیاد منظومه برزونامه‌ی جدید در زمره این دسته آثار باشد، چرا که اکنون نزدیک 80 هزار بیت از این منظومه شناخته شده، اما هنوز پایان آن به طور کامل به دست ما نرسیده است.
اکثر منظومه‌های پهلوانی بعد از شاهنامه تقلیدی از شاهنامه فردوسی
مصحح کتاب «شهریارنامه» به تقلید کردن سراینده این اثر از شاهنامه فردوسی تاکید کرد و افزود: تمام منظومه‌های پهلوانی بعد از شاهنامه به استثنای گرشاسب‌نامه اسدی طوسی که خود به سبک مستقلی در روایت و توصیف وقایع رسیده، تقلیدی از شاهنامه فردوسی است و اثر زبان، فکر و ویژگی‌های ادبی فردوسی در همه این آثار به نحو چشمگیری دیده می‌شود. در مقدمه همه تصحیح‌هایی که از این آثار صورت گرفته، مصحح عمدتا سه یا چهار صفحه در آغاز هر کتاب به اثرپذیری منظومه‌های مورد نظر از شاهنامه بزرگ فردوسی اشاره کرده است. کما اینکه ما هم در آغاز «شهریارنامه» و در مقدمه خودمان، چندین صفحه به این مسئله پرداخته‌ایم و از نظر ویژگی‌های لغوی، ادبی و این قبیل مسائل به آن اشاره کرده‌ایم.
وجه تشابه و تمایز «شهریارنامه» و شاهنامه فردوسی
غفوری در بیان وجه تشابه و تمایز «شهریارنامه» و شاهنامه فردوسی عنوان کرد: مهم‌ترین وجه تشابه هر دو اثر صحنه‌های حماسی و بیان ادبی شاعر است که از فردوسی تقلید کرده است اما مهم‌ترین وجه تمایز و اختلاف این دو اثر این است که زبان فردوسی و شاهنامه فاخر و استوار است اما زبان سراینده «شهریارنامه» و نیز آثار پهلوانی دیگر، به نسبت ضعیف‌تر و گاهی نیز متاثر از زبان عامیانه و مردمی است که این تاثر زبان عامیانه و فرهنگ عامه را به وضوح در «شهریارنامه» و آثار مشابه آن دوره مشاهده می‌کنیم.
وی درباره طرح داستانی «شهریارنامه» گفت: به احتمال زیاد مجموعه داستان‌هایی درباره شهریارنامه وجود داشته که توسط داستان‌گزاران شکل گرفته و به دست شاعر که یا فرخی یا مختاری بوده، رسیده است و شاعر همه این‌ها را در یک قالب و منظومه واحد درآورده است. البته این هم جنبه احتمال دارد، چون چندین و چند روایت مستقل در «شهریارنامه» می‌بینیم که پیوند منطقی بین آنها نیست اما در مجموع همه این‌ها را با هم در این منظومه ترکیب کرده‌اند.
داستان «شهریارنامه» موضوع جنگ‌ها و حوادث
غفوری گفت: داستان «شهریارنامه» موضوع جنگ‌ها و حوادثی است که برای خاندان رستم و به ویژه برای شهریار که از نوادگان رستم است، صورت می‌گیرد. مثلا بخش آغازین این منظومه داستان قهرکردن شهریار با خانواده خود و رفتن به هندوستان است که در آنجا با پادشاه هندوستان وصلت می‌کند. با دشمنان پادشاه هند نبردهای فراوانی می‌کند، در نهایت جنگ‌های خانوادگی شکل می‌گیرد، هویت شهریار شناخته می‌شود و به ایران بازمی‌گردد و حوادثی که از پی آن دنبال می‌شود، از جمله رفتن شهریار به سرزمین مازندران و سرکوب دیوی به نام «سُحره دیو»
وی در پایان به کارهای در دست انتشار خود اشاره کرد و افزود: دو منظومه پهلوانی دیگر هم تصحیح کرده‌ام. یکی با نام «تهمتن‌نامه» که در انتشارات بنیاد موقوفات محمود افشار در دست چاپ است و دیگری منظومه «فرامرزنامه کوچک»، که احتمالا مربوط به قرن ششم است را با همکاری ابوالفضل خطیبی در دست تصحیح داریم.
نظر شما