خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران فقط مرکزی علمی و تحقیقاتی برای دانشجویان مشغول به تحصیل در این دانشگاه نیست و بسیاری از محققان و پژوهشگران از خارج از دانشگاه برای دسترسی آثار اساتید و کتاب‌های مرجع به این دانشگاه مراجعه می‌کنند؛ بنابراین این کتابخانه در ترویج علم و فرهنگ نقش مهمی ایفا می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می‌گوید: «سال‌هاست که من گفتم دوره کتاب گذشته است. البته تفکر و خلاقیت علمی در قالب کتاب شکل می‌گیرد اما کتاب صرفا به معنای فیزیکی آن نیست...»

در ادامه، خواننده گفت‌وگوی ایبنا و رسول جعفریان باشید:
 
لطفا در ابتدا درباره وضعیت منابع در کتابخانه مرکزی دانشگاه توضیح دهید. آیا از نظر شما شرایط، مطلوب است؟
کتابخانه مرکزی دانشگاه از نظر کیفیت، یکی از مجموعه‌های بسیار با ارزش ایران است. مجموعه‌های اهدایی با ارزش و نظارت بر خرید طی یک دوره 70 ساله سبب بالا بودن کیفیت شده است.

از نظر کمیت هم کتابخانه مرکزی بیش از 180 هزار عنوان کتاب فارسی و نزدیک به 90 هزار کتاب لاتین دارد. توجه داشته باشید که کتابخانه مرکزی در کنار بیش از 60 کتابخانه بزرگ و کوچک در دانشکده‌ها و موسسات وابسته به دانشگاه تهران است که مجموع عناوین بالای 600 هزار کتاب را در خود جای داده‌اند. برخی از آن‌ها مانند کتابخانه دانشکده ادبیات بیش از 100 هزار عنوان کتاب دارند. جدای از کتاب، ده‌ها هزار نشریه صحافی شده در کتابخانه مرکزی هست که در دو بخش فارسی و لاتین یکی از بهترین مجموعه‌های کشور را ساخته‌اند. بیش از 17 هزار نسخه خطی نیز در این کتابخانه موجود است. اگر اسناد و تصاویر را هم بیافزایم، شمار رکوردهای اطلاعاتی ما در تمام دانشگاه، بالای یک میلیون خواهد بود.
 
به نظر شما آیا تعداد کتاب‌ها و عناوین کتاب‌های کتابخانه دانشگاه تهران با نیاز دانشجویان متناسب است؟
به باور من هیچ کتابخانه ایده‌آلی در ایران وجود ندارد. نه فقط در کتابخانه دانشگاه تهران حجم کتاب‌ها تناسبی با مطالبات مراجعان ندارد؛ بلکه کتابخانه‌های ملی، مجلس، آیت‌الله مرعشی نجفی و آستانه قدس رضوی هم از نظر تهیه کتاب و فهرست‌نویسی نقص‌های زیادی دارند. این کتابخانه‌ها مجموعا، مجموعه خوبی را تشکیل داده‌اند اما باید به امید روزی بود که همه این‌ها، در یک شبکه قابل دسترس برای بهره‌مندی مراجعان قابل استفاده باشند؛ اعم از آن‌که این شبکه فیزیکی باشد یا دیجیتالی.

طبعا کتابخانه دانشگاه تهران با توجه به محدودیت‌های مالی سال‌های اخیر و نیز بی‌توجهی‌هایی که در حق آن اعمال شده، باید جایگاه بهتری داشته باشد که ندارد. اکنون که شرایط مالی خراب‌تر شده و با همه تلاشی که می‌شود، کار خرید کتاب و تجمیع منابع، خیلی جدی پیش نمی‌رود. چنان که عرض کردم، مجموعه موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه در کنار کتابخانه‌های بزرگ دیگر که در تهران است، می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز استادان و دانشجویان را رفع کند.
 
آیا فضای در نظر گرفته شده برای کتابخانه به اندازه کافی است؟
ممکن است فضای کتابخانه مرکزی کافی نباشد اما توجه داشته باشید که همه دانشکده‌ها، کتابخانه و قرائت‌خانه دارند. بسیاری از دانشجویان در دانشکده‌های خود مطالعه می‌کنند. دقیقا نمی‌دانم مساحت کل کتابخانه‌های دانشکده‌ها به علاوه کتابخانه مرکزی چقدر است. در حال حاضر، جز در ایام امتحانات که ما اندکی با مشکل روبه‌رو می‌شویم، باقی ایام سال، فضای تالارهای موجود در مرکزی کافی است. متاسفانه برخی از تالارها مثل مرجع، بسیار خلوت است. البته قرائت‌خانه‌های عادی ما که بدون کتاب است، اغلب پر از مراجع است. تالار تالار ابوریحان یکی از بهترین‌های ماست که بسیار پراستفاده است.

سال‌هاست دانشگاه در پی ایجاد کتابخانه شماره دو در شهر دانش است که در اطراف محدوده دانشگاه درنظر گرفته شده و حتی برخی نقاط را به آن اختصاص داده‌اند. شاید در آینده این طرح عملی شود. خود من شخصا دوست داشتم زمین پشت کتابخانه در سمت جنوب، با طرحی ویژه به کتابخانه می‌پیوست. نمی‌دانم این آرزو محقق شدنی است یا خیر. در آینده نزدیک ما یک فضای 400 متری زیرزمین را به صورت تالار تجهیز خواهیم کرد. این مسأله هم برای سبک کردن بار طبقات بالا و هم ایجاد فضای مطالعه بیشتر به ما کمک خواهد کرد.
 
آیا تعداد کتابداران به اندازه‌ای است که بتوانند نیاز دوره‌های امتحانات دانشجویان را پوشش دهد و کتابخانه دانشگاه شبانه روز باز باشد؟
متاسفانه نیروهای کافی برای اداره تالارها در اختیار نیست. البته در سال گذشته، ما ساعات کار را افزایش دادیم. حتی جمعه‌ها هم کتابخانه باز بود. در جمعه‌هایی هم که نماز جمعه اقامه می‌شد و ما محدودیت داشتیم و از ساعت دو به بعد کتابخانه را باز کردیم. در مرداد ماه این ساعات محدود شده و از اواسط شهریور به شرایط تیرماه و قبل از آن بازمی‌گردد.

ببینید؛ اگر خوابگاه‌های بزرگ دانشگاه در اطراف دانشگاه بود، شبانه روز کردن کتابخانه سودمند بود، اما در حال حاضر همه دانشجویان ساعت مشخصی باید به خوابگاه بازگردند؛ یعنی شرایط رفت و آمد و ماشین چنین ایجاب می‌کند. بنابرین استقبالی برای باز بودن شبانه‌روزی آن وجود ندارد. با این حال، واقعا علاقه‌مندیم کتابخانه مرکزی حتی در صورت وجود شمار اندکی از مراجعان، قابل دسترسی باشد. شخصا دوست دارم درِ کتابخانه به‌روی مردم اطراف هم باز باشد. برخی از محدودیت‌ها برای اما تأمین امنیت دانشگاه و کتابخانه سبب می‌شود این طرح عملی نشود. به نظرم، مرکز شهر به یک کتابخانه شبانه‌روزی نیاز دارد و کتابخانه دانشگاه از این بابت مناسب است. باید برای تحقق شرایط آن تلاش کرد. اخیرا نامه‌ای برای رفت و آمد بیشتر مردم عادی به کتابخانه به حراست نوشته‌ام که هنوز جوابی دریافت نشده است و نمی‌دانم آن‌ها موافق‌اند یا خیر.
 
با توجه به روند دیجیتالی شدن کتاب‌ها، به نظر شما آیا ممکن است در طول ۱۰ سال آینده نه نیازی به مراجعه به کتابخانه باشد و نه نیاز به نیروهایی مانند کتابدار و نه نیاز به فضای مطالعه کتابخانه؟
بنده شخصا با نسخه فیزیکی کتاب میانه‌ای ندارم. مهم‌ترین مشکل، نقش کتاب و گرد و غبار کاغذ برای آلوده کردن محیط زیست است. تاکنون چاره‌ای نداشتیم اما اکنون شرایط فراهم شده است. فکر کنید با دیجتالی کردن کتاب‌ها، مشکل فضا هم حل می‌شود. همه خانه‌های استادان و خوابگاه‌های دانشجویان به فضای کتابخانه افزوده می‌شود. آن‌ها می‌توانند صدها؛ بلکه هزاران کتاب را از دور، در اختیار داشته باشند. مثل کاری که الان بانک‌ها می‌کنند.

سال‌هاست که من گفتم دوره کتاب گذشته است. البته تفکر و خلاقیت علمی در قالب کتاب شکل می‌گیرد اما کتاب صرفا به معنای فیزیکی آن نیست. اگر ما بتوانیم این 180 هزار عنوان کتاب دانشگاه را دیجیتالی کنیم، مشکل حقوقی آن را حل کرده و در اختیار قرار دهیم، نه آلودگی محیط زیست داریم، نه رفت و آمد بی‌مورد؛ نه کتابدار می‌خواهیم و نه خیلی از مشکلات دیگر را داریم. مشکل، اهل مطالعه هم هستند که عادت به کتاب دارند؛ درحالی که رایانه قدرت مانور مطالعه و سرچ و تحقیق را بسیار بالا می‌برد.

در مصاحبه با مسئولان کتابخانه‌های مجلس و ملی متوجه کمبود بودجه در آن کتابخانه‌ها شدم، آیا چنین مشکلی برای کتابخانه دانشگاه تهران هم مطرح است؟
مشکل بودجه همه جا هست، و البته کتابخانه‌ دانشگاه در مقایسه با کتابخانه‌های ملی و مجلس، مشکلات بیشتری دارد. سال گذشته و امسال، ما از عنایت ویژه مسئولان دانشگاه برخودار بودیم. این یعنی پارسال حوالی صد میلیون و امسال نزدیک 200 میلیون تومان برای خرید کتاب بودجه گرفتیم. این مبلغ ناچیزی است. ما کمک‌های محدود وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را هم که کتاب‌های خریداری شده خودش از ناشران را در حد محدود به ما می‌دهد، در اختیار داریم. موقوفه جمال‌زاده هم این دو سال کمک شایانی به ما کرده است. اکنون هم تصویب کرده است که بیش از 220 میلیون تومان برای خرید دو دستگاه اسکنر ایرانی در اختیار ما قرار دهد. بخش دیگری از تهیه کتاب ما، از طریق اهداء و وقف کتاب است. امسال ما دست کم سه مجموعه مهم اهدایی داشتیم. آقای دکتر تاجبخش، استاد دانشکده دامپزشکی با نزدیک 2000 مجلد، آقای سالور با بیش از 2000 مجلد و آقای مهدی حجت با بیش از 4500 عنوان کتاب در غنی‌سازی کتابخانه دانشگاه سهیم بودند. البته این‌ها، معمولا بخش قدیمی کتابخانه ما را تقویت می‌کند. ما نیازمند خرید کتاب به صورت روزانه هستیم. یادتان باشد که در سال‌های قبل از انقلاب، بودجه قابل توجهی برای خرید نسخ خطی بوده که امروز ما ریالی از این بابت در اختیار نداریم.
 
مشکلات کتابخانه دانشگاه تهران چیست و کدام نهاد یا سازمان می‌تواند آن‌ها را حل کند؟
کتابخانه، نیازمند نیروهای کیفی کتابدار، متخصص رایانه و نرم افزار و تعدادی پژوهشگر در حوزه کتاب و نشریات است. کتابخانه مرکزی از این زاویه تا این لحظه بد نبوده است. ما امسال، با کمک این دوستان توانستیم چندین جلد فهرست اسناد کتابخانه را فهرست کنیم. یک جلد فهرست نشریات طنز کشور را تهیه کردیم که در نزدیک به هزار صفحه منتشر شد، اما متاسفانه بسیاری از نیروها در حال بازنشسته شدن هستند و ما نیاز به نیروهای تازه نفس داریم که متاسفانه دانشگاه به دلیل شرایط اقتصادی فعلا نمی‌تواند به ما کمک کند. وجود نیروی متخصص و با سابقه در حکم حافظه کتابخانه است. مشکل دیگر این است که ما از لحاظ هواساز، سخت در مضیقه هستیم. کتابخانه به خاطر داشتن میراث گرانب‌ها، باید هوای سالم و با دمای مشخص داشته باشد. ما به دلیل نداشتن امکانات یا قدیمی شدن تجهیزات قادر به ایجاد شرایط مناسب نیستیم و در حال حاضر از این رو سخت در مضیقه قرار گرفته‌ایم. در همین تابستان، ما قادر به خنک کردن تالارها برای دانشجویان هم نیستیم و گرما آن‌ها را آزار می‌دهد. از این دست مشکلات فراوان است. یکی از مهم‌ترین مشکلات که در حال حل شدن و اقدام است بحث اطفای حریق است. با همه این مشکلات، نیروهای کتابخانه، با سخت کوشی در تلاش هستند تا همزمان بر حجم کتاب‌ها بیافزایند، سرمایه‌های کتابی را فهرست‌نویسی کرده و در اختیار بگذارند. ما میزبان هزاران دانشجو در طول سال هستیم و تلاش می‌کنیم با کمال آرامش این محیط را برای مطالعه دوستداران علم و دانش آماده کنیم.