به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومین نشست از سری نشست‌های تخصصی ویرایش ادبیات کودک و نوجوان، با عنوان «مقدمه‌ای بر ویرایش شعر کودک و نوجوان» و با سخنرانی شهرام رجب‌زاده، شامگاه چهارشنبه (۱۰ مهرماه) در سرای اهل قلم برگزار شد.
 
ویرایش و درست‌نویسی محدود به کتاب نیست
مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی، در ابتدای این نشست عنوان کرد: یکی از دلایل تولید و بازتولید ادبیات، ایجاد و ارتقاء گسترش زبانی است. هرچند که ما در سال‌های اول در حوزه کودک و نوجوان و در اینکه با چه زبانی، چه واژه‌ها و چه جمله‌هایی با کودک و نوجوان حرف بزنیم؛ مانده‌ایم. اگر هم مجموعه‌های مختلف به جواب این سوال‌ها رسیده‌اند، خیلی برای انتشار آن تلاش نکرده‌اند، یا برای گسترش و آموزش آن دست و پای چندانی نزده‌اند. اما احساس می‌کنم الان این زمینه مهیا شده، که دوستان کم کم وارد این حوزه شوند و بحث نقد و ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان  را جدی دنبال کنند.
 
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مسئله ما در انجمن درست‌نویسی، مسئله محتوا نیست، بلکه به صورت خاص، روی زبان متمرکز هستیم؛ اینکه با چه جمله‌ها و واژه‌هایی حرف بزنیم، یا اینکه چه رسم‌الخط یا نشانه‌گذاری را رعایت کنیم؛ که بخش مهمی از آن هم در حوزه شعر است.
  او ادامه داد: در حوزه ویرایش و درست‌نویسی نباید عرصه را فقط محدود به کتاب دید؛ بلکه باید به مطبوعات، بازی‌ها، شبکه‌های تلویزیونی و این قبیل رسانه‌ها هم توجه کرد. الان بحث تبلیغات با هدف کودک و نوجوان هم بسیار رونق گرفته، که باید برای این‌ها هم فکری شود.
 
در ادامه طاهری، دبیر کارگروه ویرایش ادبیات کودک و نوجوان، گفت: هدف نهایی و اصلی کارگروه ویرایش ادبیات کودک، این است که ما یک شیوه‌نامه جامع برای استفاده اهالی ادبیات کودک تدوین کنیم و به نظرمان رسید که راه رسیدن به این شیوه‌نامه از سه مسیر می‌گذرد؛ یکی تجربه‌نگاری یا تجربه‌شنوی از بزرگان و پیشکسوتان، یکی هم‌فکری و به بررسی شیوه‌نامه‌های موجود و دیگری تحقیقات دانشگاهی است؛ که در بحث تجربه‌شنوی و تجربه‌نگاری، نشست امروز، دومین جلسه انجمن ویرایش و درست‌نویسی برای تحقق این مقصور است.
  شعر هم می‌تواند نیازمند ویرایش باشد
در ادامه شهرام رجب‌زاده، نویسنده، شاعر، مترجم و ویراستار، که ویراستاری ۷۰۰ کتاب را در کارنامه کاری خود دارد، در مقدمه بحث خود گفت: برخی معتقدند که شعر، به دلیل اینکه شاید شخصی‌ترین شکل هنرهای کلامی است و اساس آن بر عالی‌ترین صورت تبلور و تراش‌خوردگی کلمات در تجربه‌ای کاملاً شخصی است، نیاز به ویرایش ندارد؛ اما باید گفت که شعر هم می‌تواند نیازمند ویرایش باشد. چون همیشه حاصل کار شاعر، آن کمال تبلور و تراش‌خوردگی کلمات، دوری از حشو و زوائد و انسجام و بی‌عیب و نقصی ساختار را به‌دست نمی‌دهد و گاه به دست ویراستاری تیزبین و حرفه‌ای کار به آن کمال نزدیک‌تر می‌شود.
 
چرا شاعران ما کمتر به ویرایش شعر تن می‌دهند؟
وی ضمن اشاره به ویرایش اشعار تی.اس.الیوت، که شعرش به عنوان پرچم جنبش شعر نوین و نوزایی شعر انگلیس محسوب می‌شود؛ اضافه کرد: مشکلی که باعث می‌شود شاعران ما کمتر به ویرایش شعر تن دهند، این است که ما ویراستارانی در حد و اندازه ویراستار شعر تی.اس.الیوت نداریم، که ویرایش شعرمان را به آن‌ها بسپاریم. هرچند که این‌طور هم نیست که امر ویرایش شعر، در سرزمین ما بی‌سابقه باشد و نمونه‌های زیادی در این زمینه هست. البته ناگفته نماند که فقط شاعران نیستند که در سپردن کار خود به ویراستار تردید دارند. علت این تردید هم این است که، نگرانند ویراستار از حد خود فراتر رود و به‌جای اینکه خودش را در محدوده جهان شاعر ببیند و به تبلور شعر در این جهان کمک کند، سیطره جهان شخصی خود را بر کار شاعر اعمال کند.
 
او ادامه داد: از سوی دیگر ویراستاران ما هم کمتر جرأت می‌کنند ویرایش شعر دیگران را بپذیرند، چرا که بی‌شک کسی که وارد این چالش می‌شود، هم باید خودش شاعر، منتقد شعر و شعر‌شناس حرفه‌ای باشد، هم آن‌قدر مسلط بر ذهن و روان خودش باشد، که نخواهد ذوق خود را بر عناصر اصلی و محوری جهان شاعر مقدم بداند. اما نقد و بررسی کارگاهی شعر، گونه دیگری از ویرایش شعر است که، هم کاربردی‌تر است، هم سابقه طولانی‌تری دارد و هم معمولاً دردسرهای کمتری ایجاد کرده است. حاصل آن هم نوعی ویرایش کارگاهی شعر است، که چون در نهایت تصمیم‌گیرنده در مورد قبول یا رد پیشنهادها، خود شاعر است؛ اغلب حاصل خوبی دارد.
 
 ویرایش شعر کودک کار ساده‌ای نیست
رجب‌زاده در ادامه بحث خود، به ویرایش شعر کودک و نوجوان اشاره کرد و گفت: برخلاف شعر به معنای عام، که ویراستاران کمتر جرأت می‌کنند وارد این عرصه شوند، در عرصه شعر کودک و نوجوان، متاسفانه قضیه کاملاً برعکس است و هر کسی که اندکی با شعر کودک و نوجوان آشنایی دارد، خیال می‌کند می‌تواند به ویرایش این گونه ادبی بپردازد؛ درصورتی‌که بر خلاف ظاهر ماجرا، ویرایش شعر کودک و نوجوان به هیچ‌وجه کار ساده‌ای نیست.
 
وی در ادامه پیش‌نیازهای ویرایش شعر کودک و نوجوان را برشمرد و گفت: اولین پیش‌نیاز برای ویرایش شعر کودک و نوجوان، شناخت حد و مرزهای شعر به مفهوم عام آن و شعر کودک و نوجوان است. ویراستار باید بتوانند حدود و مرزهایی که شعر کودک و شعر نوجوان را از شعر به مفهوم عام آن جدا می‌کند، را شناسایی کند. در ادامه باید ببینیم که نسبت شعر کودک و شعر نوجوان، با شعر به مفهوم عام آن چیست. که در این مورد خیلی جدی بحث و نقد و نظری نشده است. به گمان من با اینکه ما همیشه شعر کودک و نوجوان را معمولاً یک‌کاسه می‌کنیم، این دو اصلا زیر یک سقف قرار نمی‌گیرند و یک‌کاسه کردن آن‌ها از اشتباهات تاریخی ما است؛ چرا که شعر کودک و نوجوان تفاوت ماهوی دارند.
 
شاعر مجموعه شعر «دوچرخه‌ها گران‌اند» عنوان کرد: نکته دیگری که باید در ویرایش شعر کودک و نوجوان در نظر گرفت، این است که باید حد و مرز شعر کودک و شعر نوجوان را شناسایی کنیم و این دو را کاملاً از یکدیگر تفکیک کنیم. در ابتدای رودررویی با پدیده شعر نوجوان، عموما شاعرانی به این عرصه علاقه نشان دادند که، به معنای دقیق کلمه، ابتدا شاعر کودک بودند و طیفی از مخاطبان را که از کودکان خردسال تا نوجوان می‌شد، را زیر پوشش گرفتند؛  بعد از این بود که شعر کودک و نوجوان کنار هم تعریف شدند.
 
قیصر امین‌پور بنیان‌گذار شعر نوجوان است
وی افزود: اما در ایران شعر نوجوان علاوه بر مسیر گفته شده، یک مسیر جداگانه را هم طی کرده است؛ مسیر منحصربه‌فردی که طبق بررسی من در هیچ جای دیگر دنیا مشابه آن نبوده و آن هم شکل‌گیری نوعی از شعر نوجوان است، که هیچ ارتباطی با شعر کودک ندارد و چهره‌هایی به آن پرداختند، که در کارنامه خود شعر کودک ندارند. بنیانگذار این شاخه از شعر نوجوان، که مشابه فرنگی ندارد و کاملاً ایرانی است، هم قیصر امین‌پور و مصداق آن، در اولین نمونه شعرهای خود او است. قیصر شعری برای کودکان ندارد، شعرهای او یا برای مخاطبین عام یا به‌طور خاص برای نوجوانان گفته شده است. این‌ها نکاتی است که ویراستار باید بداند و سپس به ویرایش شعر کودک یا نوجوان نزدیک شود.
  رجب‌زاده، شناخت شعر به مفهوم عام آن، در حد منتقد یا کارشناس شعر را، دیگر پیش‌نیاز برای ویرایش شعر کودک و نوجوان خواند و افزود: متاسفانه خیلی وقت‌ها فرض بر این است که، اگر ما نمی‌توانیم شعر شاعرانی که شعر عام سروده‌اند را ویرایش کنیم، به دلیل ساده بودن، می‌توانیم شعر کودک را ویرایش کنیم؛ در صورتی که برای ویرایش شعر کودک، باید شعر به مفهوم عام آن را هم در حد یک منتقد یا کارشناس شعر بشناسیم و با مباحث عام شعر، هم به‌طور ویژه آشنا باشیم. علاوه بر این شعر فارسی را هم عمیقاً بشناسیم؛ که اگر این‌ها را نشناسیم، در حوزه ویرایش شعر کودک و نوجوان کم می‌آوریم.
 
 او ادامه داد: پیش‌نیاز بعدی ما برای ورود به این عرصه، شناخت ابزارهای شعر، مثل موسیقی و وزن است. برای شعر گروه خردسال و کودک، نیاز به وزن بسیار ضروری است؛ اما هرچه به دوره نوجوانی و سنین بالای آن نزدیک‌تر می‌شویم، احتمال اینکه بتوانیم با کنار گذاشتن وزن مالوف، حاصلی موفق برای شعر به دست بیاوریم، بیشتر است. البته برای ورود به ویرایش شعر کودک و نوجوان، علاوه بر شناخت وزن عروضی شعر رسمی و وزن‌های جدید مثل نیمایی و این قبیل، ناچاریم وزن شعر محاوره را هم بشناسیم؛ چرا که خواه یا ناخواه، این شعر هم بخشی از شعر کودک را پوشش می‌دهد.
 
تجربه شعر سپید و بی‌وزن برای کودکان نقض‌ غرض است
مترجم کتاب «الیدور» در بخش دیگری از سخنان خود، تجربه شعر سپید و بی‌وزن و منثور برای کودکان را نقض ‌غرض خواند و افزود: ولی شناخت زبان محاوره‌ای لازم است؛ چون در هر صورت این نوع شعرها، بخشی از ادبیات کودک را تشکیل می‌دهد و ما در حوزه‌های دیگری هم از این وزن استفاده می‌کنیم. شناخت نظم هم برای ویرایش شعر کودک نیاز و  تفکیک شعر و نظم در ویرایش شعر کودک و نوجوان، لازم و ضروری است. شناخت شعر محاوره و ضرورت سرایش یک شعر به زبان محاوره، از دیگر نکات قابل توجه در ویرایش شعر کودک و نوجوان است؛ چون شعر محاوره حقیقی، شعری است که، ضرورت آن را به سمت محاوره کشیده و جز محاوره به زبان دیگری لطف ندارد. از شناخت ابزارهایی از قسم قافیه و ردیف و ابزارهای فنی مثل صنایع لفظی و معنوی هم برای ویرایش شعر کودک ضروری است و ویراستار شعر باید این موارد و کاربردهای آنها را بشناسد.
 
سخنران نشست ضمن تاکید بر شناخت زبان در ویرایش شعر؛ اظهار کرد: اگر از شناخت ابزارهای شعر بگذریم، در مرحله بعدی، شناخت مخاطب خیلی ضروری است. مخاطب شعر کودک و نوجوان طیفی است که، یک سر آن کودک خردسال و سر دیگر آن نوجوانی است که، در آستانه ورود به جهان بزرگسالی است. شناخت این مخاطب دو شکل علمی و نظری و تجربی دارد؛ که شناخت عملی و نظری با مطالعه و پژوهش به دست می‌آید و شناخت تجربی از رویارویی زنده با مخاطب حاصل می‌شود. البته نمونه‌های زیادی از شاعران موفق داریم، که هیچ‌گونه شناخت نظری از مخاطب خود نداشتند، ولی به تجربه، بهترین شعرها را برای مخاطب تولید کرده‌اند.
 
انعطاف ویراستانه در حوزه شعر کودک ضروری است
او ادامه داد: شناخت مخاطب به این معنی نیست که لزوماً باید تسلیم پسند مخاطب شد. در عرصه شعر کودک و نوجوان، به ویژه نوجوان، لازم نیست شاعر و ویراستاری که شعر را ویرایش می‌کند، به پسند مخاطب تن دهد؛ بلکه باید آن را بشناسد. پیش‌نیاز دیگری که برای ویراستار حوزه شعر کودک ضروری است، برخورداری از انعطاف ویراستارانه است. در ویرایش شعر، گاهی‌اوقات ویراستار  مجبور است اصول را کنار بگذارد و براساس موردی که پیش روی اوست، عمل کند. حتی گاهی ضرورت وزن در یک شعر کودک، ویراستار را مجبور به تغییر رسم‌الخط خود می‌کند. بنابراین ویراستار مجبور است که انعطاف داشته باشد. گاه اختصاصات زبان و نگاه و جهان کودکانه هم کارکردهای زبان را به چالش می‌کشد، که ویراستار غیر منعطف هنگام رویارویی با این موارد، کار را خراب می‌کند. بنابراین انعطاف لازمه کار ویرایش شعر کودک و نوجوان است.
  وی در جمع‌بندی صحبت‌های خود در این بخش گفت: اگر قصد دارید ویراستار شعر کودک و نوجوان باشید، باید به اندازه یک ویراستار حرفه‌ای، اصول، سنن و ظرایف ویرایش را بشناسید. باید تجربه شاعری و تجربه سرودن برای کودکان و نوجوانان را داشته باشید. باید در حد یک منتقد جدی شعر، شعر به مفهوم عام آن و شعر فارسی را در همه اشکال آن عمیقا بشناسید. باید ویژگی‌های ویرایش متون کودک و نوجوان، که آن را از حوزه ویرایش عام جدا می‌کند، بشناسید و منعطف و به دور از  چارچوب‌زدگی افراطی باشید. اگر این شرایط را در خود می‌بینید، تلاش کنید که ویراستار خوبی برای شعر کودک و شعر نوجوان باشید؛ اما اگر مجموعه این شرایط را در خود نمی‌بینید و توان وقت گذاشتن برای کسب آن‌ها را هم ندارید، لطفاً کار ویرایش شعر کودک و نوجوان نپذیرید.
 
رجب‌زاده در بخش دوم سخنرانی خود، به مشکلاتی که عموما شعر کودک و نوجوان با آن درگیر است و یک ویراستار باید برای حل آنها تلاش کن،  پرداخت و گفت: اولین مشکل خروج از وزن است، که ویراستار بیش از هر چیزی باید این را بداند. مورد دوم عدم تعادل زیبایی‌شناسانه  وزن و ابعاد دیگر شعر است. مسئله دیگر تناسب وزن و حال و هوای شعر است، که باید با هم متناسب باشند. مشکل شایع دیگر شعر که ویراستار حوزه شعر کودک و نوجوان با آن مواجه می‌شود، مشکلات قافیه است. گاهی اوقات ردیف به جای قافیه به‌کار برده می‌شود، که شعر فولکلور ما پر از این موارد است. یا مثلا گاهی کلمات هم‌آهنگ، با قافیه اشتباه گرفته می‌شوند که ویراستار باید به آنها توجه کند.
 
وی ضمن برشمردن موارد دیگر از مشکلات رودرروی ویراستار شعر کودک و نوجوان، در پایان به ارائه نمونه‌ای از ویرایش شعر کودک پرداخت و صحبت‌های خود را با خواندن دو قطعه شعر از سروده‌های خود به پایان برد.
 
این نشست تخصصی، در بخش کارگاهی خود، با پرسش و پاسخ ویراستاران حاضر در جلسه و سخنران نشست، ادامه یافت.