علم فلسفه نظری تاریخ با نگاهی کلی، به تاریخ زندگانی بشر پرتوافکنده و سراسر تاریخ جوامع بشری را به صورت یکپارچه موضوع بررسی خود قرار داده است.
در این اثر با بررسی این علم در فصول مختلف، به پرسش‌های اساسی زیر پاسخ می‌دهد:
1 – حرکت تاریخ قانونمند است یا تصادفی؟
2 – انسان‌ها در حرکت تاریخ مختارند یا مجبور؟
3 – ویژگی‌های قانون حاکم بر تاریخ چیست؟
4 – مراحل و جهت حرکت تاریخ چگونه است؟
5 – عوامل محرک تاریخ کدام‌اند؟
6 – نزاع‌های مستمر در بستر تاریخ چگونه تفسیر می‌شوند؟
7 – فرجام تاریخ کجاست؟
متأسفانه دانشمندان اسلامی هنوز توجه شایانی به این مقوله نکرده‌اند، به طوری که شاید بتوان گفت مجموع کتاب‌های مستقل و مهمی که از سوی علمای دینی در این مقوله نوشته است از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند. در حالیکه قرآن مجید و روایات اهل بیت (ع) مملو از دیدگاه‌های فلسفی تاریخی است؛ چنان که علامه طباطبایی در جای‌جای تفسیر المیزان با الهام از آیات شریفه قرآن دیدگاه‌های قرآن را در فلسفه تاریخ را بیان کرده است.
نگارنده در پژوهش حاضر تلاش کرده است که به هرکدام از پرسش‌های اساسی فوق از منظر قرآن مجید پاسخ دهد. بنابراین ابتدا مفهوم و مبانی پژوهش، یعنی مقصود از فلسفه تاریخ یا اصالت یا اعتباریت تاریخ بررسی شده است، سپس به پرسش‌های مزبور به تفصیل پاسخ داده می‌شود.
در این کتاب همچنین سعی شده است در صورت لزوم برای طرح بحث و بیان مسئله به نظریه‌های فیلسوفان تاریخ در موضوع مربوط، به صورت مختصر اشاره شود و به دنبال آن نظرگاه قرآن به صورت مبسوط طرح شود و همچنین سعی شده از طرح مباحث جزئی و حاشیه‌ای در حوزه فلسفه تاریخ خودداری شود و عمده‌ترین مسائل فلسفی نظری تاریخ از منظر قرآن بررسی شود.
نگاه قرآن به تاریخ چگونه است؟
در بخشی از این کتاب درباره نگاه قرآن به تاریخ آمده است: «برخی از فلاسفه الهی تاریخ همواره در تحلیل تحولات تاریخی مستقیماً مشیت الهی را عامل تحولات معرفی می‌کنند و به گونه‌ای سخن می‌گویند که گویا اساساً همواره دست خدا به صورت ناگهانی و مستقیم از آستین غیب بیرون می‌آید و نظام‌ها و سنن حاکم بر تاریخ را می‌شکند و مسیر تاریخ را به سویی که خود می‌خواهد، هدایت می‌کند؛ به گونه‌ای که اسباب و مسببات عادی و قوانین حاکم بر حرکت تاریخ هیچ نقشی در تحولات ایفا نمی‌کنند. این تفکر منجر به نوعی جبر تاریخی می‌شود و با اختیار انسان و نقش بشر در ساختن تاریخ و سرنوشت خویش تعارض می‌یابد. این نگرش در تحلیل تاریخ را می‌توان نگرش لاهوتی خواند؛ ولی قرآن مجید تاریخ را بر اساس سنت‌های حاکم بر تاریخ تفسیر می‌کند و بعد الهی حرکت تاریخ را به ماهیت الهی و خدایی همین سنت‌ها بازمی‌گرداند. بدین سان ماورای سنت‌های الهی، خداوند در تاریخ دخالت نمی‌کند. بنابراین نمی‌توان مشیتی غیبی و بیرون از قوانین الهی حاکم بر حرکت تاریخ را عامل محرک تاریخ برشمرد.»
بخش دیگری از این کتاب به هویت تاریخ از منظر قرآن اشاره دارد و نویسنده معتقد است وارد کردن بحث هویت‌شناسی تاریخ از منظر قرآن در حوزه مباحث فلسفه تاریخ از امتیازات این نوشتار به شمار می‌آید. برای این موضوع در این کتاب استشهادهای قرآنی هریک از جامعه‌گرایان و فردگرایان نقد و بررسی شده است.
این کتاب در پایان درباره مفاهیمی مانند قانونمندی تاریخ در قرآن، عوامل محرک تاریخ، جهت حرکت تاریخ، تفسیر تاریخ در پرتو جریان نزاع حق و باطل و فرجام تاریخ و نگاه قرآن کریم به آن‌ها سخن گفته است.
کتاب «فلسفه تاریخ در قرآن» در ۳۷۴ صفحه، با شمارگان ۳۰۰ نسخه و با بهای ۲۸ هزار تومان از سوی انتشارات سمت و موسسه آموزشی – پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده است.
نظر شما