احداث ساختمان جدید در زمان حیات حاج حسین ملک ممکن نشد. تا این که آستان قدس رضوی طراحی و بنای ساختمان جدید را در سال ۱۳۶۴ آغاز کرد و در ۱۳۷۵ به پایان برد.
از نظر ساختار تشکیلاتی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک مؤسسه‌ای غیر دولتی و غیرانتفاعی است که همچون سایر مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی بر اساس وقف نامه زیر نظر مستقیم تولیت آستان قدس رضوی اداره می‌شود. کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از ۱۹ هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از شش گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران است. کتابخانه ملک پیوسته با خرید کتاب‌های خطی و چاپی از محل عواید موقوفات ملک غنی تر می‌شود. با نجمه مشهدی تفرشی، رئیس اداره کتابخانه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره جدیدترین فعالیت‌های این کتابخانه گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید:
لطفاً در ابتدا توضیح مختصری در رابطه با پیشینه راه‌اندازی کتابخانه ارائه دهید.
کتابخانه ملی ملک به همت حاج حسین ملک که یک مرد تاجر و بازرگان بوده در دوره قاجاریه راه‌اندازی شده است و در سال 1316 خورشیدی وقف آستان قدس رضوی می‌شود و در حال حاضر بصورت غیر دولتی و در چارچوب وقفنامه زیر نظر آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند.
این مجموعه فرهنگی، دو حوزه کتاب و موزه را دربر می‌گیرد و یکی از مجموعه‌های غنی از آثار تاریخی و فرهنگی ایران بشمار می‌آید. ابتدا این کتابخانه در بازار بین‌الحرمین در خانه تاریخی آقای ملک بوده، ولی از سال 1375 به مکان فعلی که میدان مشق است منتقل می‌شود. حاج حسین ملک، تصمیم داشته که یک کتابخانه و موزه در حد کتابخانه‌های اروپایی داشته باشد و آینده را در نظر گرفته بوده است، لذا در سال 1364 شروع به ساخت قطعه زمینی که در میدان مشق داشته می‌کند که تا سال 1375 طول می‌کشد و در سال 1375 تمامی نسخه‌های خطی و مجموعه کتابخانه و اشیای موزه به این ساختمان جدید منتقل می‌شود و تا کنون در حال خدمات‌رسانی است.
کتابخانه ملک ششمین کتابخانه مطرح از نظر نسخ خطی است و خدمات داخلی و خارجی را بصورت حضوری و غیر حضوری انجام می‌دهد. کتابخانه عضوپذیری و عضو ثابت ندارد، اما درب آن به روی همه باز است و افراد با ارائه کارت شناسایی معتبر می‌توانند از امکانات کتابخانه استفاده کنند.
خدمات‌رسانی نسخه‌های خطی، به صورت حضوری و غیر حضوری است و افراد از شهرهای دیگر و خارج از کشور می‌توانند با ارتباط‌گیری از طریق سایت، نسخه یا شیء موزه را سفارش دهند و محتوا برای آنها ایمیل شود و دریافت کنند.
موزه ملک نیز هر روز پذیرای علاقه‌مندان است و خدمات‌رسانی دارد و در کنار این بخش‌ها، بخش آموزش و پژوهش کتابخانه ملک هم فعال است و در دهه گذشته توانسته کلاس‌های خوبی داشته باشد و مراجعین خاص خود را دارد.
هفته کتاب به پایان رسید کتابخانه ملی ملک برای هفته کتاب چه برنامه‌هایی اجرا کرد؟
امسال قبل از شروع هفته کتاب، به دعوت موزه ملی علوم و فن‌آوری ایران، تعامل و همکاری با این مرکز صورت پذیرفت و در باغ موزه قصر به مدت یک هفته غرفه برپاشد و در آنجا سرگرمی‌های کودکانه و معرفی کتابخانه و فعالیت در حوزه کودکان انجام شد. با شروع هفته کتاب هم که همزمان با میلاد پیامبر اکرم(ص) بود، طبق وقفنامه، آیین وقفنامه‌ای اجرا شد و از کتابداران تجلیل به عمل آمد و نمایشگاهی از کتب مربوط به امام صادق(ع) با ارائه نسخه‌های خطی که در کتابخانه موجود است بمدت یک ماه دایر خواهد بود.
همچنین، طرح سلسله نشست‌های مشترک با کتابخانه‌های معتبر و گنجینه‌های نسخه‌های خطی در دستور کار است که اولین جلسه، 27 آبان ماه با حضور 16 نفر از کارشناسان پژوهشکده میراث فرهنگی و مسئولان موزه‌ها و کتابخانه‌ها برگزار شد تا شیوه‌نامه ثبت استاندارد آثار مورد بررسی قرار گیرد، درواقع این نشست‌ها در راستای آماده‌سازی ثبت استاندارد نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و مطبوعات قدیمی که در کتابخانه‌های مختلف تقریباً سلیقه‌ای و داخلی برخورد می‌شود، در نظر گرفته شده است. این موضوع تاکنون مطرح نشده و برای اولین بار کتابخانه ملک مورد توجه قرار داده و در این زمینه با کتابخانه ملی، نامه‌نگاری‌هایی شده که نشست‌های بزرگتری برگزار شود، اما بدلیل ازدحام برنامه‌ها در هفته کتاب، جلسه رسمی‌تر به بعد از ایام هفته کتاب موکول شد.
تجلیل از امیربانو فیروزکوهی، از واقفین کتابخانه ملک از دیگر برنامه‌های هفته کتاب بود، وی استاد ادبیات دانشگاه تهران است و در سال 1383 به عنوان چهره ماندگار معرفی شده است. از دیگر برنامه‌های این هفته ارائه خدمات نسخه‌های خطی به صورت رایگان است همچنین اسامی مراجعه‌کنندگان به کتابخانه در هفته کتاب جمع‌آوری می‌شود و در آخر هفته کتاب به سه نفر از مراجعین هر تالار به قید قرعه جوایز اهدا می‌شود.
از دیگر برنامه‌های کتابخانه ملک به مناسبت هفته کتاب می‌توان به برگزاری نمایشگاه‌های سیار از گنجینه آثار مکتوب موقوفه ملک اشاره کنیم، مثلاً نمایشگاه سیار سکه به کتابخانه بانک مرکزی فرستاده شد و برای کودکان نیز برنامه‌های خاص اجرا شد و تور داستانسرایی برای دانش‌آموزان و همچنین، تور بازدید ویژه کتابداران نهاد کتابخانه‌ها در نظر گرفته شد، مثل کتابداران کارکنان وزارت جهاد کشاورزی و کارشناسان کتابخانه وزارت نیرو و شرکت مهندسی آب و فاضلاب که طی این هفته از کتابخانه ملک بازید کردند.
حدود سه سال از مدیریت شما در کتابخانه ملی ملک می‌گذرد، چقدر از برنامه‌های خود را محقق کرده‌اید؟
در این چند سال برنامه‌ها رو به جلو بوده و مهمترین کار در این دوره ترویج فرهنگ وقف بوده است و آمار کتاب‌ها و نسخه‌های خطی از 500 یا 300 اهدایی در سال به 7 هزار و 10 هزار اهدایی در سال رسیده و آخرین جذب که صورت گرفته، مجموعه مطبوعات کتابخانه گوهرشاد بوده که طی مکاتبات با کتابخانه آستان قدس متوجه شدیم در نظر دارند آثار را به عنوان مازاد با کتابخانه‌های دیگر تبادل کنند با توجه به اینکه این آثار یک برند هستند، پیشنهاد دادیم که به عنوان نگینی بر مجموعه ملک باشد و به این ترتیب با کارهایی که انجام دادیم توانستیم این مجموعه نفیس را به کتابخانه ملک منتقل کنیم.
یکی از کارهایی که در هفته کتاب دو سال پیش انجام شد، طرح «آشیانه کتاب» بود که چهار آشیانه کتاب در پیاده‌روی جلوی کتابخانه ملک نصب شد و سال گذشته طی مکاتبه با مؤسسات مختلف، کتاب‌های مختلف جمع‌آوری شد و توانستیم طی هفته کتاب کاملاً شارژ داشته باشیم. در سال 97 طرح «کتابخانه‌درمانی» اجرا و به موجب آن چند نشست برگزار شد و از روانشناسان دعوت به عمل آمد و درباره کتاب و انگیزه خواندن و کنجکاوی برای خواندن به بحث و گفت‌وگو پرداختند.
کلاً 20 هزار جلد کتاب در کتابخانه موجود است و کتاب‌های چاپی بالای 120 هزار جلد است و کتاب‌های فارسی و عربی و سایر زبان‌ها مثل انگلیسی و آلمانی و ایتالیایی در حد گسترده در کتابخانه وجود دارد، اما به زبان‌های دیگر کمتر یافت می‌شود. حسن کتابخانه ملک این است که وجین در کتاب‌ها وجود نداشته و طبق بخشنامه اولین کتاب که وارد دفتر ثبت شده تاکنون وجود دارد، مگر اینکه جزء کتاب‌های علامت‌دار باشد.
برخی از کتاب‌ها و مقالات کتابخانه را که وقفی یا با موضوع دینی و قرآنی هستند، معرفی کنید؟
اساس این نهاد فرهنگی، وقفی بوده که از سوی حاج حسین ملک به آستان قدس رضوی اهدا شده و به مرور زمان اهدایی‌ها و وقف‌هایی انجام شده که در سال‌های اخیر رشد فزاینده داشته و به چندین برابر رسیده است.
مجموعه کتابخانه شخصی بیژن الهی، مجموعه نسخه‌های خطی آیت‌الله شبیر زنجانی که بعدها کتاب‌های چاپ سنگی‌شان هم به آن افزوده شد، مجموعه کتابخانه شخصی استاد حسین زمرشیدی که کل مجموعه و قاب‌ها و چندین کاشی که ساخته بود را به کتابخانه و موزه ملک اهدا کرد از جمله مجموعه‌های وقفی ارزشمند طی سال‌های اخیر است.
اخیراً نیز تعدادی کتاب عتیقه و نفیس از سوی محمدعلی روشن ضمیر، شامل کتاب‌های چاپی خیلی خوب که 50 سال پیش به عنوان هدیه به پدر ایشان هدیه شده و یا انحصاری و تعداد محدود چاپ شده بود به کتابخانه اهدا شده است. محمد رفیعی سفیر و مترجم هم مجموعه شخصی‌اش را به کتابخانه اهدا کرد و جالب اینجاست که هرکدام از مجموعه‌ها مشخصات ویژه دارند، مثلاً مجموعه آقای رفیعی کل کتاب‌های فرانسه و انگلیسی در آن موجود بود و در مجموعه ملک خیلی کم از آن آثار تکراری وجود دارد. مجموعه بیژن الهی بالغ بر سه هزار جلد کتاب انگلیسی و فرانسه داشت که به اندازه انگشتان دست در این زمینه تکراری داشتیم.
کلاً مجموعه‌ها در زمینه ادبیات، تمدن، تاریخی و دینی و مسائل هنری است و در اهدایی‌ها معمولاً مجموعه‌های مهندسی و ریاضی و علوم را نمی‌پذیریم، چون این‌ها تاریخ مصرف دارند و به مرور زمان نیاز به وجین و جایگزینی دارند. البته این نهاد نمی‌تواند ادعا کند که در هیچ رده‌ای مجموعه تخصصی دارد، اما در حوزه دین، تاریخ، ادبیات و تقریباً حوزه هنری قوی است.
قدیمی‌ترین و جدیدترین کتاب‌هایی که در کتابخانه موجود است کدامند؟
در زمینه ادبیات، کلیات خواجه کرمانی یا کتاب قانون از کتاب‌های قدیمی است و قرآن‌های نفیس با نگاره‌های قابل توجه نیز در این کتابخانه وجود دارد و کتاب‌های دینی و پزشکی مثل ذخیره خوارزمشاهی در کتابخانه موجود است و «تکیه دولت»، تألیف قاسم‌خان از جدیدترین کتاب‌هایی است که به کتابخانه اهدا شده است.
ارزشمندترین نسخه خطی کتابخانه کدام اثر است؟
همه آثار خطی نفیس هستند و بسیاری از کتاب‌ها از نظر محتوا و از نظر تک نسخه بودن خاص هستند. البته کتابخانه ملک قطعاً از کتابخانه ملی تعداد کمتری کتاب دارد، اما این تعداد کتابی که دارد از کیفیت بالایی برخوردارند.
در زمینه چاپ آثار ارزشمند هم فعالیت می‌کنید؟
اگر شرایط مالی خوب باشد در زمینه چاپ کتاب هم فعالیت می‌کنیم، همانطور که قبلاً هم انجام شده، کتاب‌های زیارت، چهار حدیث نبوی و پندنامه لقمان حکیم و ... کتاب‌هایی بوده که در سال‌های مختلف طی دهه گذشته به همت کتابخانه ملک چاپ شده است.
آیا کتابخانه ملک کتاب‌های دیجیتال هم دارد؟
همه نسخ خطی موجود که تاکنون چاپ شده و کتاب‌های چاپ سنگی و تعدادی از اسناد و مطبوعات اسکن شده و در سایت کتابخانه ملک بارگذاری شده و اگر تصاویر برای انجام تحقیقات پاسخگو باشد، افراد می‌توانند دریافت کنند، ولی اگر با کیفیت پژوهشی بخواهند، می‌توانند به کتابخانه مراجعه کرده و تصویر با کیفیت بالاتر دریافت کنند، آنها که برای چاپ و انتشار بخواهند، وارد پروسه چاپ می‌شوند و قرارداد خاص آن را امضا می‌کنند و نسخه را تحویل می‌گیرند. اشخاصی هم که در زمینه شیء موزه‌ای تحقیق دارند، اغلب بارگذاری شده و شناسنامه اطلاعات دسترسی روی سایت هست و می‌توانند درخواست دهند تا برای آنها آماده شود.
کتابخانه چه امکاناتی برای محققان حوزوی و دانشگاهی ارائه می‌دهد؟
مراجعان حوزوی زیاد به کتابخانه مراجعه می‌کنند، به دلیل اینکه سخت گیری بسیاری از کتابخانه‌ها را نداریم و همینطور با مجموعه کتابخانه‌های قم تفاهم نامه منعقد شده و بر این اساس، آنها می‌توانند از آنچه در کتابخانه موجود است استفاده کنند.
مجموعه شامل سه تالار بزرگ است که یک تالار ویژه آقایان، یک تالار بانوان و یک تالار محققان است که در تالار محققان، خدمات‌رسانی نسخه‌های خطی و مطبوعات و کلیه خدمات پژوهشی ارائه می‌شود، البته کابین‌های انفرادی هم ویژه پژوهشگران که برای طولانی مدت بخواهند از این مرکز استفاده کنند در اختیارشان قرار داده می‌شود.
کتابخانه عضو پذیری ندارد اما افراد هم از طریق سایت و هم حضوری می‌توانند شناسه برگه عضویت را در بانک اطلاعاتی دوستداران کتابخانه ملک پر کنند و وقتی پر شود در بایگانی ثبت و ضبط می‌شود و در جشن‌ها و اعیاد که طبق وقفنامه در سال برگزار می‌شود به آنها اطلاع داده می‌شود که در نشست‌ها و دوره‌ها حضور یابند.
نظر شما