خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ هادی حسینی‌نژاد- پاییزه کتاب98 به‌عنوان دوازدهمین طرح حمایتی فصلی خانه کتاب در شرایطی به‌پایان می‌رسد که ادوار اخیر آن، مشکلات مالی و پرداخت یارانه به کتابفروشان با چالش‌های جدی مواجه بوده است؛ آنچنانکه تامین نشدن بودجه در سال جاری، منجر به برگزار نشدن عیدانه کتاب شد و برگزاری تابستانه و پاییزه، با اما و اگرهایی همراه بود؛ تاجایی‌که چهار روز مانده به آغاز پاییزه(23آبان‌ماه)، برگزارکنندگان خبر از مشارکت شهرداری تهران و برگزاری این طرح منحصرا در شهر تهران خبر دادند و یک روز بعد؛ یعنی دو‌شنبه 20 آبان‌ماه و تنها سه روز مانده به آغاز هفته کتاب و آغاز طرح پاییزه با دستور سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مقرر شد با تامین بودجه، طرح پاییزه به‌شکل سراسری و در تمام نقاط کشور برگزار شود.

برگزاری طرح‌های فصلی –طرح‌های سه‌گانه پاییزه، عیدانه و تابستانه- به‌گواه اهالی نشر و خصوصا کتابفروشان، یکی از موفق‌ترین طرح‌های حمایتی در چهاردهه اخیر بوده است؛ طرحی که در آن، تخصیص یارانه به‌جای بخش تولید، به مصرف‌کننده اختصاص می‌یابد و در آخرین حلقه صنعت نشر؛ یعنی کتاب‌فروشی‌ها هزینه می‌شود. به‌زعم کتاب‌فروشان، طرح‌های فصلی، از توجه دولت به این صنف و حمایت از آن‌ها در برابر عوامل مختلف، خصوصا برگزاری نمایشگاه‌ها که برای آن‌ها بازاری موازی و خسارت‌بار تلقی می‌شود، حکایت دارد و توانسته است بین مخاطبان و کتاب‌فروشی‌ها، پیوندهای تازه‌ای را ایجاد کند.

با این اوصاف، بروز مشکلات مالی و توقف و تعویق‌ها در مسیر تداوم برگزاری موفق‌ترین طرح حمایتی در عرصه کتاب کشور، مساله تعجب‌برانگیری به‌نظر می‌رسد؛ حال‌آن‌که بودجه سالانه طرح‌های حمایتی، به مراتب کمتر از بودجه و یارانه اختصاصی به نمایشگاه کتاب تهران و حتی نمایشگاه‌های استانی است. این ادعا را به راحتی می‌توان اثبات کرد: بودجه هرکدام از طرح‌های فصلی، بین دو تا دو و نیم میلیارد تومان است که مجموعا با احتساب سه‌طرح سالانه، بودجه مورد نیاز سالانه آن به حدود شش تا هفت میلیارد تومان می‌رسد. این درحالی‌ است که تنها یارانه تخصیص یافته از بودجه دولتی به سی‌ودومین نمایشگاه کتاب تهران که در اردیبهشت سال جاری برگزار شد، 16میلیارد و 388میلیون تومان اعلام شده است.

کارشناسان و منتقدان، برگزاری نمایشگاه‌های کتاب را با تخصیص یارانه‌ها و اعمال تخفیف‌های نمایشگاهی به محوریت حضور ناشران، یکی از عوامل اصلی تضعیف شبکه‌های توزیع و فروش کتاب در سراسر کشور می‌دانند. در بین آن‌ها، چهره‌های شناخته شده‌ای هستند که اصلاح بازار نشر و تقویت آن را در گروی توقف بخش فروشگاهی نمایشگاه‌های کتاب می‌بینند اما حتی اگر این امر، به‌دلایلی دیگر منطقی نباشد، باید فکری به‌حال برقراری توازن بین یارانه‌های نمایشگاهی و یارانه طرح‌های موفقی همچون طرح‌های فصلی خانه کتاب کرد. سوال این است که چرا خللی در تامین بودجه و یارانه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و سایر نمایشگاه‌های کشور ایجاد نشده اما طرح‌های کم‌هزینه فصلی، با مشکلات جدی که تداوم آن‌ها را با اما و اگرها پیوند می‌زند، مواجه‌اند؟

برخی از منتقدان معتقدند باید یارانه‌های نمایشگاهی، به طرح‌هایی چون طرح‌های فصلی خانه کتاب انتقال پیدا کند؛ اتفاقی که می‌تواند در روندی چند ساله، محقق شود؛ اما بازهم اگر این امر، به شکل کامل انجام‌شدنی نباشد، دستِ کم می‌توان به بخش یارانه‌های مشارکتی نظر دوخت. مطابق با لیست هزینه‌کردهای سی‌ودومین نمایشگاه کتاب تهران، برگزار کنندگان با تخصیص پنج میلیارد و 208 میلیون تومان، مشارکت 22میلیارد و 800میلیون‌تومانی سازمان‌ها و نهادهای مختلف را جذب کرده‌‌اند. این اتفاقی است که همه‌ساله در نمایشگاه‌های کتاب تهران شاهدش هستیم و موسسات با تقبل بخش اعظمی از مبلغ بن‌کارت‌ها، کارکنان خود را به حضور در نمایشگاه کتاب تهران و خرید کتاب از آن تشویق می‌کنند. مشخصاً مشارکت 22میلیاردی در مقابل نیاز هفت میلیاردی طرح‌های فصلی، رقم چشم‌گیری به‌حساب می‌آید.

چنانچه گفته شد، مشکلات مالی و نبود بودجه لازم، آینده طرح‌های فصلی را با چالش مواجه کرده است اما به‌نظر می‌آید با افزایش مشارکت و هم‌افزایی‌ سازمان‌ها و نهادهای مختلف، بتوان این طرح را نجات داد و حتی شکوفا کرد. شاید در این جریان، اولین راهکاری که به‌ذهن می‌رسد، ضرورت گام برداشتن خانه کتاب به سمت جذب مشارکت‌های سازمانی باشد، اتفاقی که در پاییزه98 –البته بالاجبار- با مشارکت شهرداری تهران و شهرداری مشهد و در ابعادی نه‌چندان گسترده، رقم خورد؛‌ اما طبیعتاً مجاب کردن سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف به مشارکت در طرح‌های فصلی، به اهتمام ویژه‌تری نیاز دارد که تنها با مذاکره و تفاهم در سطوح بالاتر محقق می‌شود. این امر، خصوصا در مشارکت دستگاه‌های دولتی که چه به‌لحاظ بودجه و چه به‌لحاظ گستره سازمانی و نیروی انسانی دست بازتری دارند، ضرورت می‌یابد. بنابراین خوب است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی راساً این مساله را با سایر وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی مطرح کند تا به مشارکت در طرح‌های فصلی، تشویق شوند. در این ‌میان، البته که می‌توان به سازمان‌های خصوصی و اسپانسرهای مالی نیز توجه کرد.

چه اشکالی دارد اگر سازمان‌ها و دانشگاه‌های مختلف برای تجهیز کتابخانه‌های خود، دستِ کم بخشی از خریدهاشان را به‌جای نمایشگاه‌ کتاب تهران، به طرح‌های فصلی و کتاب‌فروشی‌ها اختصاص دهند؟ چرا نباید سازمان‌های مختلف با مشارکت در اعطای بن خرید، کارکنان خود را به مشارکت در طرح‌های فصلی ترغیب کنند؟ و در آخر اینکه؛ چرا موفق‌ترین طرح حمایتی در عرصه نشر و کتاب کشور باید این‌طور غریبانه برگزار شود و در مواجهه با مشکل تامین بودجه، آینده نامعلومی را انتظار بکشد؟