به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست نقش موادشناسی در پژوهش نسخ خطی ایرانی با سخنرانی ماندانا برکشلی روز دوشنبه هجدهم آذرماه سال جاری در موسسه پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
 
گفتنی است، ماندانا برکشلی در سال 1375 از دانشگاه موزه ملی هند مدرک دکتری خود را در زمینه شناخت نسخ خطی دریافت کرد. عمده تحقیقات وی در حوزه مرمت، مواد‌شناسی، کاغذ و رنگدانه‌های نگاره‌های ایرانی است. وی تاکنون مقالات زیادی در باب نسخه‌شناسی مواد و رنگ‌دانه‌های کاغذی نوشته است. همچنین برکشلی مدیر اسبق موزه هنرهای اسلامی مالزی و استاد افتخاری دانشگاه ملبورن استرالیاست.
 
در ابتدای این نشست اکبر ایرانی، مدیر عامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب گفت: اولین موضوعی که در زمینه نسخه‌شناسی باید به آن توجه کرد، تحقیق و شناسایی رساله‌هایی است که در این زمینه تاکنون نوشته شده است. مهم‌ترین بخش، تجزیه، تحلیل و تقسیر مواد است که تا به امروز پژوهش جدی در این زمینه بسیار کم بوده است.
 
در ادامه برکشلی درباره جنبه‌های علمی مواد‌شناسی نسخ خطی گفت: نقش جنبه علمی موادشناسی نسخ یکی از مواردی است که کمتر مورد توجه واقع شده است. اگر فرهنگ نسخه‌شناسی را کشورهای دنیا مورد نظر قرار دهیم که در یک دهه گذشته بسیار به آن توجه کرده‌اند، می‌توانیم بفهمیم که موضوعاتی چون تاریخ هنر، زبان‌شناسی تاریخی و شناخت خطوط در مراکز آموزشی مختلف، بسیار پر رنگ شده است. البته موسسات بسیاری داریم که در ایران هم در این زمینه فعالیت می‌کنند و من نسبت به فعالیت‌های آنان خوش‌بین هستم.
 
وی افزود: اما موردی که کمتر به آن توجه شده است و من می‌خواهم امروز اهمیت آن را بازگو کنم، بحث آنالیز و  مواد‌شناسی علمی است. ناگفته نماند تاکنون چند مطالعه موردی هم در این زمینه صورت گرفته است. ابتدا باید به این پرسش پاسخ دهیم که موادشناسی و آنالیز مواد چه کمکی به ما در شناخت نسخه می‌کند؟ در کل موادشناسی در نسخه از جهت فرهنگی و تاریخی اطلاعات بسیاری از زمانی که نسخه تولید شده است می‌تواند بدهد.
 
برکشلی گفت: در واقع پژوهشگر باید به صورت کاملا علمی و نه تجربی بررسی کند که نسخه از کجا آمده و در چه تاریخی مورد استفاده قرار می‌گرفته است؟ تا بتواند دلیل استفاده برخی مواد به کار رفته در آن را پیدا کند. در مرحله بعدی باید علم دوره‌ای که نسخه مورد استفاده قرار می‌گرفته را از شناخت مواد آن تا حد زیادی استخراج کند. برای مثال می‌توان به موارد زیادی درباره شیمی رنگ و غیره دست یافت.
 
وی درباره اهمیت موادشناسی افزود: یکی دیگر از مسائلی که موادشناسی به ما کمک می‌کند، موضوع تخریب نسخه است؛ هر نسخه شرایط نگه‌داری خاص و روش علمی ویژه خود را دارد. در واقع با شناسایی مواد می‌توانیم نوع و علل تخریب را بفهمیم و بر اساس علمی که از آنالیز نسخه دریافت کردیم می‌توانیم تجهیزات کافی برای حفاظت و مرمت آثار خطی را بیابیم.
 
وی گفت: وقتی راجع به کارگاه ساخت نسخه صحبت می‌کنیم به این گزاره می‌رسیم که معمولا نسخه‌های نفیس در  کارگاه‌های سلطنتی تولید می‌شده‌اند و به نوعی حمایت حکومتی را داشته است. در عین حال این امر یک کار تیمی و گروهی بوده که تنها توسط یک هنرمند ساخته نمی‌شده است. هر کارگاه دارای یک مسئول بوده و بر اساس موضوع نسخه این فرد گروه را شکل می‌داده است.
 
این پژوهشگر ادامه داد: اولین مرحله ساخت کاغذ است. کشور ما در دوران مخلتفی کاغذ‌سازان بسیار حرفه‌ای داشته است. رنگ کاغذ و آهار زدن جزو مراحل بعدی بوده که هر کدام  تخصص‌های خاص خود را داشت. بعد از اینکه کاغذ وارد مرحله طراحی گرافیکی می‌شود، رییس کارگاه تصمیم می‌گیرد که چه بخش‌هایی با کمک گرافیست‌ها انجام شود.
 
برکشلی گفت: مرحله بعدی خطاطی است. در واقع بعد از آماده شدن متن، نقاش فعالیت خود را در قالب مینیاتور یا تذهیب انجام می‌‌داده است. در نهایت مراحل آخر بخش صحافی است.  تمام این مراحل با ارتباط تنگاتنگی که میان اعضای تیم است، انجام می‌شود.  اگر به دقت کاغذ یک نسخه خطی را بررسی کنیم، این روند کمی با مشکل همراه خواهد بود؛ در حقیقت اگر از بالای متن به لایه‌های نسخ خطی نگاه کنیم،  نقشی را می‌بینیم که شامل رنگدانه‌ها و بسط رنگ که هر کدام دارای ویژگی‌‌های شیمیایی و مسائل علمی خاص خود است.
 
وی افزود: لایه‌‌ی رویی یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در شناخت نسخه است. در هند این لایه بسیار مورد اهمیت قرار می‌گرفته است . یعنی در هند بعد از اینکه کاغذ را استخراج و آهار زده می‌شد. به طور دقیق پیش از مرحله نقاشی یک لایه بسیار ضخیمی در زیرین قسمت رنگ اضافه می‌کردند و از این جهت نسخ خطی هندی تفاوت زیادی با نسخه‌های خطی ایرانی دارد.
 
برکشلی ادامه داد: برخی از نسخه‌های خطی هند به دلیل وجود همین لایه ضخیم، ترک می‌خورده و ریزش رنگ داشته‌اند در صورتی که در نسخه‌های ایرانی لایه‌های زیر رنگ یا وجود ندارد یا بسیار نازک هستند. در واقع ساختار کلی نسخه اینگونه بود که در زیر لایه رنگ الیاف خود کاغذ، آهار و  اگر کاغذ رنگ شده باشد رنگ هم وجود داشت. بنابراین چندین لایه برای یک نسخه خطی وجود دارد که به طور مستقیم با تخریب یا مانایی آن ارتباط دارد.
 
وی درباره پژوهش‌هایی که از سوی خودش در بحث موادشناسی علمی انجام شده است گفت: هدفم از پژوهش های انجام شده این بود که مواد و مصالح دوره تیموری تا قاجار را برای ساخت یک نسخه خطی کشف کنم.  همچنین  علت اضافه کردن این موارد را به صورت علمی پیدا کنم و جواب منطقی را بیابم. در اصل این چهارچوب تحقیقاتی من در طول پژوهش‌هایم بوده است. در کل شناسایی علت‌های استفاده یا عدم استفاده این مواد در نسخه‌های خطی بررسی شده است.
 
این نسخه‌شناس گفت: روش تاریخی که من از آن بهره گرفتم این بود که ابتدا اطلاعات کافی را از طرز تهیه مواد در نسخ خطی را جمع‌آوری کردم. در مرحله بعد این داده‌ها را با نمونه‌های اصل مقایسه کردم و هر کدام تحلیل آزمایشگاهی شد. یکی از نمونه‌های موردی من کتاب گلزار صفا بود که کاملا به صورت نظم نوشته شده است و اکنون در حال ترجمه این اثر به زبان انگلیسی هستم. در واقع این اثر یک نمونه بسیار خوبی برای نسخه‌شناسان در زمینه شناخت کاغذ و مواد‌شناسی است.
 
برکشلی گفت: من بر اساس دوازده نسخه خطی این پژوهش را آغاز کردم که هم نسخه خطی موزه‌ای و هم رنگدانه‌هایی مورد بررسی قرار گرفته است که در دوران صفویه استفاده می‌شده. در تمام نمونه‌های موردی که پژوهش درباب آن‌ها انجام شد، می‌توانیم نتیجه بگیریم که یا کتان یا کنف و یا مخلوطی از دو بوده است.
 
به گفته برکشلی روشی که در بحث رنگدانه‌‌ها به کار گرفته است بازسازی آن‌ها بر اساس دوران تیموری تا قاجار بوده است. وی در این‌باره گفت: تنها در مورد رنگ کاغذ 18 نسخه خطی بررسی شد. یکی از سوالاتی که در این زمینه مطرح شد این بود که در ابتدا چرا کاغذ رنگ می‌شده و ارتباط جوهر و مرکب و رنگ کاغذ در تقسیم‌بندی لایه‌ها چگونه بوده است. دو دلیل عمده در این زمینه نمود دارد. اول اینکه برای زیبایی کاغذ و دوم اینکه کاغذ بدون رنگ برای چشم آسیب‌رسان بوده است
 
این پژوهشگر گفت: دربازه تاریخ گفته شده رنگ‌ها از سه تکنیک به وجود می‌آ‌مدند. رنگ‌آمیزی به صورت مستقیم که معمولا با استفاده از زعفران و بعد زردچوبه بوده. تکنیک دوم کاغذ‌ها را در خمره نگه‌داری می‌کردند تا اکسیده شوند و  تکنیک آخر  ابتدا رنگ‌ها را با دندانه می‌ساختند مانند رنگ برنجی یا قرمز و بعد به کاغذ می‌زدند.
 
وی افزود: لازم به ذکر است که در بین نسخه‌هایی که بررسی کردم توصیه زیادی به استفاده از حنا شده است. جالب است بدانید که نسبت میزان حنا با آب بسیار حساب‌ شده و دقیق بود. به‌گونه‌ای که کمتر و بیشتر این ماده‌ها باعث از بین رفتن کاغذ می‌شده است. فعالیت آزمایشگاهی برای شناخت رنگ‌ها در دو مرحله انجام می‌شد ابتدا کاغذ‌ها را بعد از رنگ در معرض قارچ قرار دادیم. گفتنی است یکی از مقاوم‌ترین قارچ‌ها روی کاغذ رشد می‌کند که در این آزمایش فهمیدیم حنا عامل اصلی قارچ زدایی در کاغذ است. دومین مرحله برای شناخت آهار زدن کاغذ برای سنجش روانی رنگ یا جوهر بود که یا کاغذ را در آن غوطه‌ور می‌کردند یا با پنبه کاغذ را به آهار آغشته می‌کردند.

به گفته این پژوهشگر در نتیجه مطالعات موردی که انجام شد، شناخت دقیقی از رنگ‌های استفاده شده، آهارها و صمغ‌هایی به دست آمد که برای نسخ خطی از دوران تیموری تا قاجار به کار می‌بردند تا نسخ خطی استقامت خود را حفظ کند.