خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، در شرایطی که بحران کرونا در جهان فراگیر شده‌است و فعالیت بسیاری از سازمان‌ها، نهادها؛ به‌ویژه فعالیت‌های فرهنگی، کتاب‌فروشی‌ها و کتابخانه‌ها را با اختلال مواجه کرده، فعالیت کتابخانه‌های دیجیتال و میزان ثبت‌نام در این کتابخانه‌ها رشد چشم‌گیری داشته است. مثلا در برخی از نقاط جهان چون مناطق «همپشایر» و «کورنوال» انگلستان، دریافت کتاب‌های الکترونیک 770درصد افزایش داشته‌است.

باتوجه به این موضوع، برای بررسی وضعیت کتابخانه‌ دیجیتال در ایران و تاثیرگذاری کتابخوانی الکترونیک در صنعت نشر با رائد فریدزاده، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه شهید بهشتی گفت‌وگو داشتیم که در ادامه می‌خوانید:
 
به نظر شما مطالعه و کتابخوانی در شرایط قرنطینه چه‌اندازه در عبور از بحران کرونا و تحمل این وضعیت نقش دارد؟
در شرایطی به‌سر می‌بریم که بشر تابه‌حال یا حداقل در دوران مدرن آن‌را تجربه‌نکرده‌ و جهان بشری دستخوش تغییر و تحول قرار گرفته‌است. هر وضعیت جدید، شیوه و راهکار جدیدی می‌طلبد و شاید بحران کرونا با تمام بدی‌هایش، فرصتی برای توجه به مسائلی باشد که سالیان سال از آن‌ها غفلت شده‌است؛ یعنی رجوع به یک خلوت و عزلتی که بتوانیم با خودمان و محیط اطراف، خلوت کنیم و نگاهی به جهان پیرامون بیندازیم. بهترین شیوه ارتباطی در این زمان نیز کتاب است؛ اینکه انسان می‌تواند به میراث مکتوب و رسانه کتاب که فکر می‌کردیم از دسترس خارج شده و به‌دلیل سرعت تکنولوژی، نمی‌توان به آن خلوتگاه ـ کتابخانه ـ رجوع کند، دسترسی پیدا کند.

درحال حاضر این فرصت به‌وجود آمده‌ تا با مراجعه کتاب و کتابخانه دیجیتال رجوع کنیم و بفهمیم که بشر چه‌اندازه دربرابر تغییر و تحولات طبیعی شکننده است.
 
ایران در زمینه ایجاد کتابخانه دیجیتال در چه جایگاه و رتبه‌ای قرار دارد؟
هنوز در ایران میان کتاب‌های دیجیتال و pdf تفکیک قائل نشده‌ایم. نسخه دیجیتال یک کتاب الزاما نسخه pdf آن نیست. دیجیتال شدن کتاب یک فرآیند هایپر اکتیو است که شما در آن امکان تعامل با متن را دارید و در کل فرایند جدایی از pdf دارد که یک صنعت جدیدی است که در آن خوب فعالیت نکرده‌ایم و باید یکسری کتاب‌ها را که فکر می‌کنیم لازم است آرشیو شوند و دیجیتال‌سازی کنیم. تا جایی که می‌دانم کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی چند سالی است که این روند را شروع کرده‌اند؛ اما کتابخانه‌های دانشگاه بیشتر جنبه تخصصی داشته و کتاب‌های تخصصی را دیجیتالی می‌کنند. از نظر من، شاید نیاز به همت و زحمت بیشتری است تا فرآیند دیجیتال‌سازی سریع‌تر انجام بشود و این کتاب‌ها در فرآیند دیجیتال‌سازی در دسترس عموم قرار بگیرد.
 
در خبرها آمده است که مراجعه مردم انگلستان به کتابخانه‌های دیجیتال در دوران قرنطینه سراسری، باعث شده متصدیان کتابخانه‌ها ناچار شوند به تعداد سرورها اضافه کنند. فکر می‌کنید دوران قرنطینه می‌تواند برای ایرانی‌ها هم فرصتی باشد تا هم روند دیجیتال‌سازی کتاب‌ها را سرعت بدهند و هم مردم را کتابخوان‌تر از قبل کنند؟
چه پناهگاهی بهتر از دنیای کتاب؟ این نکته شما کاملا درست است. ضرورت ایجاد کتابخانه‌ دیجیتال را ناشران بین‌المللی هم درک کرده‌اند؛ مثلا یک پایگاه داده‌های علوم انسانی، تعداد زیادی از کتاب‌ها و مقالاتش را در اختیار عموم قرار داده است. کتابخانه‌های زیادی در اروپا و سراسر دنیا این امکان را در اختیار عموم قرار دادند که مردم بتوانند بدون پرداخت هزینه‌ عضو این کتابخانه‌ها شوند و از منابع دیجیتال آن‌ها استفاده کنند.
 
البته منابعی در ایران وجود دارد که باید با همت عالی اهالی این حوزه در دسترس عموم قرار بگیرد و سنت خواندن و تأمل کردن به واسطه این اتفاق یعنی قرنطینه سراسری، دوباره احیا شود. فکر می‌کنم موسساتی که با این حوزه مرتبط هستند، باید فعال‌تر باشند؛ اما سنت خواندن کتاب دیجیتال می‌تواند به تسریع دیجیتال‌سازی کمک کند و از طرفی نیز مردم را در خانه‌هایشان نگه‌ دارد.
 
کمی درباره لزوم دیجیتال شدن کتابخانه‌ها برای جامعه علمی ایران صحبت کنید. آیا حتی در شرایطی که اپیدمی کرونا هم وجود نداشته‌باشد، به روند ایجاد کتابخانه دیجیتال نیاز داریم؟
در جای‌جای دنیا وقتی کتابی منتشر می‌شود، هم نسخه فیزیکی آن در اختیار مخاطبان است هم نسخه دیجیتال آن و می‌توانید انتخاب کنید که کدام را مطالعه کنید. درست است که هنوز در برخی از کشورها چون آلمان خرید فیزیکی کتاب بیشتر از خرید دیجیتال آن است و همه مردم دوست دارند بوی خوش کاغذ رادحس کنند و کتاب را ورق بزنند؛ اما به هر حال در عصر سرعت تکنولوژی به‌سر می‌بریم و از طرفی هم علم، وطن ندارد و متعلق به جای خاصی از جهان نیست. شما وقتی به زبان علمی سخن می گوید، از لحظه لب گشودن، به زبان جهانی حرف می‌زنید.
 
قالب دیجیتال کتاب و کتابخانه موجب می‌شود که سخن علمی از وجه قومی و منطقه‌ای خودش خارج شود و وجه جهانی پیدا کند. شما الان در خانه نشسته‌اید اما می‌توانید جدیدترین تحقیقات دانشگاه هاروارد را در مورد ویروس‌ها دانلود کنید، سراغ منابع تاریخی‌شان بروید و نسخه‌های خطی قدیمی را در بسیاری از دانشگاه‌ها مشاهده کنید. در این فرآیند، علم جهانی می‌شود. آن مدیومی که می‌تواند عامل انتقال علم باشد، کتابخانه‌های دیجیتال است. ما باید الزامات این مدیوم را بیاموزیم و آن ورود کنیم. فکر می‌کنم اتفاقات اخیر این جبر زمانه را بیشتر به رخ ما کشید و ما متوجه شدیم که باید برای تقویت این حوزه هر چه سریع‌تر گام‌های اساسی و جدی بر داریم. هنوز هم در حوزه علم و فناوری و هم در حوزه فرهنگ و هنر نیاز داریم که هرچه زودتر منابع موجود و به‌روز را به صورت دیجیتال در بیاوریم و در کتابخانه دیجیتال در دسترس عموم قرار بدهیم.
 
اخیراً درباره این صحبت می‌شود که با توجه به گسترش فضای مجازی، مطالعه مردم کمتر شده است. با توجه به این اوضاع، فکر می‌کنید اگر کتابخانه‌های دیجیتال گسترده‌تر شوند، از آن استقبال می‌شود؟
برای قشرهای بسیاری در جامعه چون دانشگاهیان، معلمان، فعالان حوزه فرهنگ و سیاست‌گذاران علمی مطالعه، ابزاری برای کارشان است و مدیوم دیجیتال‌شدن کتاب، جزئی از الزامات کاری محسوب می‌شود. از طرف دیگر فقدان چنین چیزی باعث می‌شود حیات علمی مردم کشور مورد خطر قرار بگیرد؛ مثلاً باتوجه به تعطیلی مدارس می‌توانیم فرهنگ کتابخوانی دیجیتال را در میان دانش‌آموزان احیا کنیم و این موضوع به حفظ حیات فرهنگی کشور کمک خواهد کرد. اگر دنیای امروز دنیای دست‌کاری در چرخه طبیعت است، ما نیز باید بتوانیم متناسب با شرایط چنین دنیایی از ابزارهای خوب آن هم استفاده کنیم.