کتاب احوالِ شیخِ اجل سعدی نوشته دکتر جواد بشری، از بهترین نمو‌نه‌های روشمندی در پژوهشی تاریخی- ادبی است. یکسانی و یکدستی برخورد با منابع و داده‌های تاریخی و متنی کاملا مشهود است. نویسنده منابع پژوهش خود را می‌شناسد و تصوّری از جایگاه آن‌ها و نسبت‌شان با هم دارد. ارجاعاتش تزئينی و مرعوب‌کننده نیستند و منبع‌آرایی نمی‌کند.
به‌دنبال کلمات دهن‌پر‌کن نمی‌گردد و در‌عین‌حال پر است از حرف تازه؛ البتّه بدون تخیّلات غیر‌علمی! در دهه‌های اخیر، بعضی از اهالی فلسفه و علوم اجتماعی به اصحاب هنر و ادبیات ایراد می‌گیرند که با روش و روش‌شناسی آشنا نیستند. بدون تعارف، سال‌هاست که این اصطلاح چماقی است بر سر هر پژوهش یا جُستاری که رنگی از نظریه‌ای اروپایی-آمریکایی ندارد. آنچه اتّهام بی‌روشی نامیده می‌شود، اغلب فقدان ایدئولوژی‌ای است که حاکم بر صدر تا ذیل پژوهش باشد. آن هم غالباً ایدئولوژی فهم‌ناشده‌ای که هنوز در گذرگاه ترجمه گیر افتاده و سر سالم بیرون نیاورده است. بی‌تردید روش در پژوهش‌های متنی و تاریخی، سنگ‌محک واحدی برای سوژه‌های متعدّد نیست. گاهی یک سوژه روش منحصر خود را نیاز دارد. یک‌کاسه کردن و پیچیدن نسخه واحد، تنها از شتابزدگی و ناآگاهی برمیآید. برای پژوهش در زندگی شاعران کهن ایرانی، اُنس با متون و آگاهی از سنّت‌های شعري فارسی لازم است. وگرنه کاریکاتوری ناخواسته ساخته می‌شود که بناست مبنای تحلیل‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی هم قرار بگیرد.
کتابِ احوالِ شیخ اجل سعدی شاید در نظر اوّل به‌خاطر نامش اثری اصطلاحاً سنّتی و تذکره‌گونه به نظر بیاید که امتداد نگاه استادان قدیمیِ - به‌قول نیما- ریش‌وسبیل‌دار است. در این کتاب نامی از شالوده‌شکنی و نقد نو و پساساختارگرایی دیده نمی‌شود. حرفی از مقایسه آرای سعدی با داروین و مارکس و نیچه به میان نمی‌آید. ادّعای یافتن ابعاد رابطه سعدی با معشوق بر مبنای نظریه رشد فروید مطرح نمی‌شود. از توجّه به بین خطوط هم تفسیری ارائه نمی‌شود که سعدی را یک فعّال جنبش‌های کارگری یا یک دیپلمات توجیه‌گر نظامِ فئودالی قرون وسطایی بنامد. چون قرار است خود سعدی شناخته و فهمیده شود؛ در زمان و مکان و فرهنگ خودش.
این کتاب رونویسی و انشاء از روی دست سعدی‌پژوهان واقعی یا تقلّبی نیست. در آن نشانی از ادّعاهای درست‌وغلط بی‌‌نشان و بی‌سند و بدیهی‌انگاشته نمی‌یابید. مؤلّف با مخاطب صادق است و مجهولات و تردیدهایش را هم مطرح می‌کند. با منابع، فراتر از توقّع معمول این سال‌ها، دقیق برخورد می‌کند. چون روش یکدستی بر کتاب حاکم است، میدانی برای مطرح‌شدن اختلاف‌نظرها و جایی برای اصلاح اشتباهات احتمالی باقی می‌گذارد. آنچه این کتاب را از بیشترِ تذکره‌های گذشتگان دور می‌کند، نگاهِ علمی و پرسش‌گر به افسانه‌ها و روایاتِ محک‌نخورده است با تمرکز بر آنچه از متن آثار قطعی سعدی برمیآید. البتّه در ابتدایِ کتاب به خوبی و دقّت داده‌های تاریخی از ادعاهای قصّه‌پردازانه و سنّت‌های شعری موجود در آثار سعدی تفکیک شده است. دقّتی که در آثار بیشتر مدّعیان نظریه‌دار و نظریه‌دوست غایب است!
با انتشار رایگان مجازی کتاب با رضایت مؤلّف، خوشبختانه دسترسیِ آسان به کتاب حاصل شده و میدان نقد و نظر باز است. به جرأت می‌توان گفت که از این به بعد کسی نمی‌تواند درباره تاریخِ زندگی سعدی و متن‌پژوهیِ او چیزی بنویسد و این کتاب را نادیده بگیرد. همان‌گونه که در تمام هشتاد سال گذشته بدون مراجعه به مقاله بلند قزوینی بزرگ یعنی ممدوحینِ شیخ سعدی، نمی‌شد حرفی از زندگی سعدی زد و بیمِ به‌قول سعدی پراگنده‌گویی نداشت. کتاب بشری اتّفاق مهمّی است و از این پس سنگ‌محک جامعی خواهد بود برای اولین ضربه منتقدانه به هرکس که ادّعای سعدی‌پژوهی دارد و به ابتدای صف پیشینه پژوهش بی‌اعتنا و از آن غافل است. هر صاحب‌نظر تازه‌ای یا باید به این کتاب استناد کند، یا حرف تازه‌ای بر آن بیفزاید، و یا نقد منسجم و مستدلّی بر آن وارد کند. اگر چنین نکند، هر گامی بردارد به پس خواهد بود.
این کتاب با قیمت 59هزارتومان از سوی انتشارات تک برگ در 321صفحه منتشر شده است.
نظر شما