موضوع و مضمون کتاب خوانش نواندیشان مسلمان چیست؟
کتاب «خوانش نواندیشان معاصر» ترجمه یک مجموعه سلسله دروس است که توسط عبدالمجید شرفی آغاز شده که بخشی از آن را مثلاً «اسلام و فقها» و «اسلام و متکلمین» را انتشارات نگاه معاصر ترجمه کرده است. این آثار در رابطه با نواندیشی که در فقه وارد شده و بررسی اسلام از دیدگاه افراد مختلف است. آنچه مسلم است آراء فقهی علامه فضل‌الله در لبنان با آراء حضرات مراجع در قم متفاوت است. به عنوان مثال درمورد بورس، در عین حال که بعضی مراجع ابراز بی اطلاعی درمورد آن می‌کردند، رهبر معظم انقلاب اسلامی پیشنهاد می‌دادند که در این زمینه فعالیت و سرمایه‌گذاری کنید هدف از بیان این مطلب این است که با ورود تکنولوژی و صنعت، تفاوت در آراء فقها امری کاملاً طبیعی است.
منظور از خوانش نواندیشان مسلمان چیست؟
اسم کتاب در اصل «اسلام المجددین» یعنی اسلام نواندیشان بود، با توجه به سرفصل‌های کتاب، نویسنده که شاگرد شرفی و آرکون بوده به بررسی آراء و خوانش نواندیشانه این دو پرداخته و نسبت آنها را بررسی و مقایسه کرده است، البته بیشتر به شرفی نگاه مثبت دارد و درمورد آرکون نگاه نقادانه دارد. نویسنده در فصل اول و آخر کتاب، ویژگی‌های نواندیشان مثل سروش و مجتهد شبستری را مطرح می‌کند و به بیان بحث‌هایی می‌پردازد. هر کتابی محاسن و معایبی دارد، یکی از مهمترین محاسن این کتاب، نگاه تبلیغی و کاربردی آن است که ما در علوم انسانی کم داریم و متن عربی خوب این کتاب که هر خواننده که مقداری با این زبان آشنا باشد می‌تواند به مطالعه و بررسی مطالب آن بپردازد. همچنین این کتاب با بحث‌هایی که دارد می‌تواند خوانندگان را با بحث‌های معتضیلان و خوانش نواندیشان مسلمان آشنا کند. نویسنده در برخی تناقض‌ها و رفت و برگشت‌ها استناد به آیات قرآن می‌کند، اما متأسفانه ناآشنایی با آیات قرآن و متون اسلامی اولیه و متون حدیثی از مهمترین اشکالات این کتاب است. ولی در کل کتاب جذابی است.
آیا شما از آن دسته افرادی هستید که میان روشنفکری دینی و نواندیشی دینی قائل به تفکیک هستید؟
این واژه‌ها، واژه‌های دخیلی هستند که در مجموعه فارسی وارد شده‌اند و ترجمه‌ها این الفاظ را به وجود آورده و در بحث اندیشه اسلامی یکی از اصول اساسی و اولیه فقه اسلامی، قاعده زمان و مکان است که با گذر زمان و از جغرافیایی به جغرافیای دیگر متفاوت می‌شود، اما منابع و احکام اولیه مانند حرام و حلال ثابت است، تنها احکام ثانویه تغییر می‌کند، بنابراین دیانت اسلامی قائل به این است که در هر دوره باید تغییر و تحولاتی صورت پذیرد.
با ورود استعمار به فقه اهل سنت، دو خصوصیت استعمار و عدم عقل‌گرایی در کشورهای عربی خاصه شمال آفریقا که اهل سنت هستند و حاکمیت اشاعره وجود دارد، خیلی از اندیشمندان را به این فکر واداشت که ما چرا عقب مانده‌ایم؟ و شروع به نواندیشی در این زمینه کردند. همانند اقدامی که مارتین لوتر و دیگران در مجموعه کاتولیک ها انجام دادند و جریان پروتستانی ایجاد کردند.
اسلام بحث نواندیشی را دنبال می‌کند و از افراد می‌خواهد که با اتکاء بر منابع اولیه نواندیش باشند. نکته‌ای که وجود دارد این است که با توجه به اینکه این مباحث وارداتی هستند، آیا ما که شیعه ایرانی هستیم، می‌توانیم از آنها استفاده کنیم؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت در ایران و در تشیع به مباحث تاریخمندی و گزاره‌هایی که در این زمینه وجود دارد قائل نیستیم در حالیکه لازم است افراد این مباحث را دنبال کنند و آشنا شوند، هدف آشنایی است و باید از این مباحث استفاده کنیم.
کتابی که ترجمه کرده‌اید، خلاء کدامیک از مباحث نواندیشی دینی را پر می‌کند؟
در ایران این گونه کتاب‌ها را کم داریم و مشکل دیگر این است که مطالعات جهان عرب در ایران سطح پایینی دارد. با این کتاب، قصد داریم چند خلاء را پر کنیم. یکی اینکه با اندیشه‌های نواندیشان بخصوص در شمال آفریقا آشنا شویم، زیرا آنها با اروپاییان بیشتر مراوده داشته‌اند و ما می‌توانیم از آنها نهایت استفاده را بکنیم و بر اساس مبانی جغرافیایی، اصول فکری خود را طراحی کنیم. دوم اینکه در بحث نواندیشی هنوز فاصله زیادی داریم و خیلی از مبانی ما در این بخش ساختارمند و شکل دار صورت نگرفته است.
البته خود همین ضرورت و تلاش برای سازگاری دین با مدرنیته به ویژه با توجه به بروندادهای معرفتی و فلسفی آن مورد انتقاد طیفی از عالمان دینی است!
در قرنی زندگی می‌کنیم که هر هفتاد روز تکنولوژی توسعه پیدا می‌کند و رنسانسی که در عرض سیصد سال در اروپا پیش آمد و اروپا را از آن وضعیت به این حالت تبدیل کرد برای کشور ما و کشورهای مسلمان در عرض 30 سال اتفاق افتاده و دارد می‌افتد، لذا دیگر نزاع برسر تکنولوژی کامپیوتر و پنکه و ... نیست و فراتر از این حرفاست و یک سر این‌ها به بحث‌های حاکمیتی و دیانت و نوع نگاه افراد نسبت به دین و خداباوری ربط دارد و در جامعه این خلاء وجود دارد. هم‌اکنون که در جامعه با مشکلات بیماری کرونا مواجه شده‌ایم، مشاهده می‌کنیم که به معنویت، مسائل ماورایی و پزشکی بیشتر توجه می‌شود، اما آیا کارهایی در این زمینه کرده‌ایم؟ اگر افراد می‌خواهند مبانی بچینند که این مبانی جوانان و جامعه دینی را دچار اختلال و طوفان نکند و ثابت قدم نگه دارد، باید به روز باشد.
هدف فهم نو از دین چیست در واقع برخی معتقد که نص دینی یک متن ثابت است که امکان خوانش‌های فرامتنی از آن وجود ندارد. تعبیر شما در این باره چیست؟
کتابی که الان می‌خوانید، اگر دوسال بعد همان را بخوانید، آیا فهمتان عوض نمی‌شود؟ شرایط زمانی و مکانی عوض می‌شود، شاید نباید آن طور فکر می‌کردیم، بنابراین تغییر شرایط خیلی تأثیرگذار است و بنا به گفته مسئولان، تعلیم و تربیت، بحث‌های شخصیتی و محیطی روی فرد اثر می‌گذارد. دین هم همینطور است، به تعبیر امام موسی صدر این ادیان هستند که در خدمت انسان هستند نه اینکه انسان در خدمت ادیان باشد و بالاخره انسان آمده و خدا به همین انسان قسم می‌خورد نه به دین، دین یکسری ساز و کارهاست که می‌خواهد انسان را به درجات متعالی برساند. به همین دلیل است که به نگاه صوفیانه و عرفانی آن طور که باید و شاید گرایش زیادی وجود ندارد، چون مردم واقع‌گرا هستند و دین باید روزآمد شود و نو شدن به این معنی نیست که کهنه‌ها و تفاسیر قبلی از بین برود، برعکس بحثها و احکام سر جایش است، اما باید در مواجهه با مسائل مستحدثه و جدید ایده و برنامه داشته باشد.
حکومت روشنفکران دینی چگونه حکومتی است و امکان استقرار دارد؟
اگر هر نواندیشی بخواهد وارد حاکمیت شود باید یک سری اصول و قواعد مخصوص هر جامعه‌ای را رعایت کند، مثلاً کارها و برنامه‌های انقلابی و جانبی ایران بدرد شمال آفریقا نمی‌خورد باید بر اساس محیط آنجا صورت بگیرد و این بحث اساسی برای نواندیشی است. اما اینکه نواندیشی چه آینده و نتیجه‌ای می‌تواند داشته باشد در اروپا و جاهای مختلف مشاهده می‌کنیم که در برخی جاها موفق بوده و در برخی موارد هم با شکست مواجه شده چون مربوط به حاکمیت می‌شود، نمی‌توان صددرصد در مورد آن نظر داد، زیرا در حاکمیت مواردی مانند اقتصاد و حوادث مترقبه هم هست و نمی‌شود صددرصد گفت موفق می‌شوند یا شکست می‌خورند، اما می‌توانند به موفقیت برسند بشرطها و شروطها...
آیا اثر دیگری در دست چاپ دارید؟
کتابی دیگر با عنوان «میشل فوکو در اندیشه معاصر عرب» ترجمه کردم که نسخه الکترونیکی آن آماده شده و کتاب دیگر که فرایند چاپ آن آغاز شده است نیز درباره اندیشه آرکون است که آرکون را به صورت موشکافانه بررسی می‌کند.
کتاب «خوانش نواندیشان مسلمان»، تألیف محمد حمزه، ترجمه مجید منهاجی در 186 صفحه، شمارگان 500 نسخه با قیمت 22 هزار تومان با همکاری انتشارات میراث فرهیختگان منتشر شده است.
نظرات